مقاله ضرورت توجه بیشتر به برنامۀ فلسفه برای کودکان ( فبک )

بخشی از مقاله

مقدمه

برنامه فلسفه براي کودکان طی نیم قرن حضور در حوزه هاي یاددهی-یادگیري، جاي خود را در بیش از یکصد کشور و از جمله کشورایران باز نموده است. در ایران، با عنایت به اهمیت و جایگاهتفکّر و تأمل از منظر دینی و تأکیدات مقام معظم رهبري، و تأکید اسناد بالا دستی از جمله تأکید سند چشم انداز بیست ساله بر پویایی فکري - - 6-7-1 و تأکید سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر »پرورش، ارتقاء و تعمیق انواع و مراتب عقلانیت - «ص - 10 و مهارتآموزي و ارتقاء روحیه جمعی، استقبال از این برنامه که هدف اصلی و نهایی آن پرورش شهروندان خردورز و اندیشمند می باشد، چشمگیر بوده و هست.

این امر لزوم آمادهسازي زیرساختها، بسترهاي اجرایی و ابزارهاي عملیاتی را به ما گوشزد می کند. در این میان پرورش مربیان و معلمان بهعنوان عناصر تسهیلگر و کلیدي در رشد و ارتقاي اندیشه دانشآموزان، حائز اهمیت فراوانی است.

با عنایت به ورود این برنامه به نظام آموزشی کشور،تربیت معلمان مزین بهاین مهارت در سطح دانشگاهی به صورت اصولی و مطابق با الگوي اسلامی- ایرانی پیشرفت گامی بنیادین در جهت نیل به افقهاي چشم انداز 1404خواهد بود، به علاوه دستیابی به این مهم،مسدود ساختن راههایی است که توسط ناآگاهان و بعضاً سودجویان براي ترویج این برنامه در کشور باز شده است.

.1 تأکیدات مقام معظم رهبري و ریاست محترم جمهوري

.1-1 تأکیدات مقام معظم رهبري بر توسعه برنامه فلسفه براي کودکان بسیار زیاد است. ایشان در دیدار با فرهنگیان و اساتید استان خراسان شمالی فرمودند:»امروز در کشورهاى پیشرفته مادى دنیا، یکی از کارهاى اساسی و یک رشتهى مهم، تدریس فلسفه براى کودکان است. خیلی ها در جامعه ى مااصلاً تصور نمیکنند که براى کودك هم فلسفه لازم است. برخی تصور میکنند فلسفه به معناى یکچیزِ قلمبه سلمبه اى است که یک عده اى در سنین بالا به آن توجه میکنند؛ این نیست.

فلسفه شکل دادن فکر است، یاددادنِ فهم کردن است، ذهن را به فهمیدن وتفکّر کردن عادت دادن است؛ این از اول باید به وجود بیاید. قالب مهم است. اگرچه محتوا هم در همین فلسفه کودکان حائز اهمیت است، اما عمده شیوه است؛ یعنی کودك از اول کودکی عادت کند به فکر کردن، عادت کند به خردورزى؛ این خیلی مهم است. - 91/07/20 - « همچنین می فرمایند:»توسعه فرهنگی و سیاسی این است که انسانها در جامعه احساس کنند که می توانند درست بیندیشند، درست بفهمند و درست فرا بگیرند. اگر کشورى بتواند خود را به اینجا برساند، توطئهها و گمراهگريها در آن اثر نمیکند...معلّم، یعنی آن کسیکه می تواند خصوصیات اخلاقی خوب را در بچه پرورش دهد؛ معلومات خوب را به کودك بیاموزد؛ فکر کردن را به کودك بیاموزد؛ استقلال رأى را به کودك بیاموزد.

« و در جاي دیگر میفرمایند: »امروز در دنیا به زبان کودکی به کودکان فلسفه می آموزند؛ یعنی چیزى که از نظر بعضی از طراحان کشور ما بی معنی است؛ فکر می کنند فلسفه مخصوص آدمهاى ریش و سبیل دار و کسانی است که یک سنی از آنها گذشته باشد.

نگاه مدرن به مسائل حیات، امروز پیشروان علمی دنیا را به اینجا رسانده که باید فلسفه را از دورة دبستان به کودکان تعلیم داد؛ البته با زبان کودکی. - 85/02/12 - « .2-1 رئیس محترم جمهور، جناب آقاي دکتر روحانی در آئین بازگشایی مدارس در مهرماه 1392 با تأکید بر اینکه لازم است زنگ انشاء در مدارس احیا شود ، گفتند: »البته منظور بنده زنگ انشاء به معناي سنتی آن نیست، بلکه به این صورت است که در این ساعت دانشآموز بیاموزد که ابتدا از معلم و مدرسه خود انتقاد کرده و براي اصلاح و بهتر شدن اوضاع پیشنهاداتی ارائه کند.

« رییس جمهور پیشنهاد کردند زنگی به نام زنگ گفت وگو در مدارس ایجاد شود:»به خصوص در دورة تحصیلی متوسطه و سالهاي پایانی تحصیلات دبستان خوب است ساعات گفتگو و مباحثه ایجاد شود تا دانش آموزان با گفت وگو کردن با یکدیگر و نقد کردن مؤدبانه از همین دوران آشنا شوند و آن کرسیهاي آزاداندیشی که رهبري معظم انقلاب در تشکیل آنها تأکید دارند از همینجا آغاز شود.« دکتر روحانی به وزارت آموزش و پرورش پیشنهاد کرد، تمهیدات لازم براي گنجاندن این موضوعات به عنوان محتواي آموزشی در مدارس اهتمام شود و گفتاین موضوعات باید جز مواد درسی نمرهدار در نظر گرفته شود تا دانش آموزان با مباحثه و تضارب آراء از همان سالهاي ابتدایی آموزش آشنا شوند. ما در گروه فبک، برنامه درسی فلسفه براي کودکان را بهترین راه تحقق آنچه دکتر روحانی در این سخنرانی پیشنهاد کردند میدانیم.

.2  تأکیدات اسناد بالادستی

1-2یکی از اهداف اصلی برنامه فلسفه براي کودکان نهادینه کردن اخلاق است. این برنامه از زیر مجموعههاي اخلاق کاربردي نیز محسوب شده است؛ فلذا با توجه به نیازهاي جامعه،ورود آکادمیک برنامه فلسفه براي کودکان و نوجوانان به دانشگاهها میتواند پیش زمینهاي براي تحقق اهداف اسناد بالادستی از جمله طرح های کلان اولویت دار درزمینه آموزش،پژوهش وفناوری درکمیسیون علوم انسانی،معارف اسلامی وهنر مبنی بر تدوین نظام جامع اخلاق کاربردي و ارائه راهکارهاي رشد نگرش و رفتار اخلاقی باشد.

2-2 با توجه به تأکید قانون پنجم توسعه کشور بر تولید علوم بومی در زمینه علوم انسانی و تأکید سیاستهاي کلی طرح توسعه پنجم کشور در طراحی الگوي توسعه اسلامی- ایرانی،ارائه الگویی براي توسعه برنامه فبک که متناسب با فرهنگ اسلامی- ایرانی باشد، ضروري به نظر می رسد. حتی بنیانگذاران این برنامه نیز بر لزوم بومیسازي آن تأکید داشتهاند.

لیپمن، از اصلیترین بنیانگذاران برنامه فبک، معتقد است: »از آنجا که برنامه فلسفه براي کودکان بیشتر برنامهاي مبتنی بر زبان و مهارتهاي گفتاري است، ترجمه ویژه متناسب با فرهنگ و آداب و سنن آن کشور از ضرورتهاي این برنامه است.« 3-2 از آنجایی که فلسفه براي کودکان مطالعهاي میان رشتهاي - فلسفه، روانشناسی، تعلیم و تربیت، ادبیات - است با تأکید قانون برنامه پنجم توسعه کشور - -15-4ه- - 4 مبنی بر گسترش مطالعات میان رشتهاي در حوزه علوم انسانی مطابقت دارد.

4-2 یکی دیگر از اهداف تأکید قانون برنامه پنجم توسعه کشور عبارتست از »ایجاد تحول در برنامههاي آموزشی و پرورشی و درسی در حوزه دانش با هدف کسب شایستگیهاي مورد نیاز فرد ایرانی در نظام آموزش و پرورش در دوره آموزش عمومی مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت« -19-4 - الف- - 1-1-1 و همچنین »تحول در نظام آموزش و پرورشبا هدف ارتقاي کیفی از طریق هدایت تحصیلی و بر اساس علایق و ویژگی هاي دانشآموزان- 19-4 - «الف-. - 1-2با توجه به اینکه برنامه فلسفه براي کودکان در پی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش و تبدیل نظام حافظه محور بر تأملمحور است با این هدف نیز همخوانی دارد.

5-2 برنامه فلسفه براي کودکان با تقویت روحیه قانونگرایی، خلاقیت و ابتکار، خودباوري و عزت نفس، عقلگرایی و مبارزه با موهومات و خرافات، شهروندپروري و تحکیم الگوي مردمسالاري دینی،تفکّرنقّادانه و پویایی فکري در راستاي اهداف سند چشمانداز بیست ساله کشور - - 6-7-1&2-7-1و نقشه جامع علمی کشور است.

.3  خدمات برنامه فلسفه براي کودکان و نوجوانان به نظام تعلیم و تربیت

.1-3 تقویت قدرتپ ردازش به جای حافظه: از بزرگ ترین مشکلات نظام تعلیم و تربیت ما حافظه محوري است.برنامه فلسفه براي کودکان در تلاش براي تغییر این الگوست تا تأمل محوري را جایگزین حافظه محوري کند. این گامی بلند به سوي تربیت جوانانی خلاق و مبتکر براي پیشبرد هرچه بیشتر علم و معرفت در نظام آموزشی خواهد بود.

.2-3 قرار دادن تعلیم و تربیت درمسیر رشدفردی و اجتماعی وحل مسائل خود فرد: از مشکلات اصلی نظام آموزش و پرورش ما ناهمخوانی محتواي آموزشی با سؤالات و مسائل اساي و روزمره دانش آموزان است. به همین دلیل دانش آموزان با آموخته هاي خود رابطه برقرار نمیکنند و آنچه میآموزند به راحتی بعد از امتحان فراموش می کنند و کمتر چیزي از دوره آموزش و پرورش نصیبشان میشود که در زندگی آینده به خصوص در مسائل روزمره زندگی به کارشان آید. برنامه فلسفه براي کودکان راه حلی براي همه این مشکلات دارد.

.3-3بالابردن موفقیت های تحصیلی به واسطه محقق بارآوردن دانش آموزان وآموزش فرآیند حل مسئله در کلیه عرصه های درگیر: این برنامه با آموختن کند.وکاو و حل مسئله و مواجهه با مشکلات و تلاش براي حل آنها توانسته است در مدارسی که اجرا شده تاثیر زیادي در موفقیتهاي تحصیلی دانش آموزان آن مدارس در تمامی دروس آنها بگذارد.

4-3 بالا بردن هوش طبق پژوهشهاي میدانی موجود و تائید ماندگاري آن در درازمدت 4-4تربیت معلم و مربی براي دروس رسمی نظام آموزش و پرورش: با توجه به اینکه این برنامه در برنامه درسی رسمی نظام آموزش و پرورش از طریق برنامه درسی »تفکّر و پژوهش« در پایه ششم ابتدایی و درس تفکّ»ر و مهارت هاي زندگی« در پایه هفتم وارد شده است و قرار بر حضور این درس در کلیه پایه هاي درسی آموزش و پرورش است، لزوم تربیت معلمان ومربیان براي این دروس امري ضروري به نظر می رسد.بی توجهی به آماده سازي معلمان براي گفت و شنودهاي فلسفی و عدم زمینه سازي فکري و حرفه اي مناسب براي تسهیلگران حلقه هاي کندوکاو فلسفی، منجر به خطر دوري و یا حتی تناقض در دستیابی به اهداف ارزشمند این برنامه میشود. مربیگري برنامه فلسفه براي کودکان کاري سهل و ممتنع است. تربیت و تجهیز مربیان محترم به اصول و مبانی اجراي برنامهکاملاً ضروري می باشد.

5-5 تأکید بر مهارت آموزي به جاي تأکید بر یادگیري صرف: هدف تعلیم و تربیت کمک به فراگیران براي کسب دانش مورد نیاز به منظور مشارکت در جامعه در مقام شهروندان مسئول است. چنانچه فرآیند آموزشیصرفاً ناقل اطلاعات از سوي آموزگار به دانش آموز باشد، نمیتوان انتظار داشت که نظام آموزشی از وظیفه اصلی خود سربلند بیرون آید. در مقابل،برنامه فبکبر مهارتآموزي و مسئولپروري شهروندان تأکید می کند. مهارت هایی را به دانش آموزان آموزش می دهد که مهم ترین و اساسیترین مهارتهاي زندگی است و در کوچکترین تصمیمگیريهاي زندگی به کار میآید و در عین حال جاي خالی آنها در نظام آموزشی ما بسیار پررنگ است.

.5  خدمات برنامه فلسفه براي کودکان به فرهنگ عمومی

.1-5مقابله با تهاجم فرهنگی، مدگرایی و تبلیغات رسانه اي: یکی از مشکلات بزرگ جامعه ما مدگرایی به دلیل تأثیرپذیري از تبلیغاتی است که توسط رسانه ها ترویج می گردد. برنامه فلسفه براي کودکان با رشد مهارتهايتفکّر در دانش آموزان به ایشان این مهارت را می دهد که به ارزیابی آنچهصرفاً به عنوان مد به ایشان داده شده است بپردازند.

.2-5رشد قضاوت اخلاقی و در راستاي تدوین نظام جامع اخلاق کاربردي: مسئله اخلاق یکی از مسائل عمده جامعه ماست. آنچه مشخص است عامه مردم و از جمله دانشآموزان و نوجوانان ما نسبت به اخلاقیات و همچنین سنت ها و آداب بومی – اسلامی خود، با ضعف یا لا اقل خطراتی مواجهند. یکی از دغدغه هاي اصلی برنامه فلسفه براي کودکان موضوع اخلاق است.

روش این برنامه، رشد قضاوت اخلاقی در کودکان و نوجوانان از طریق پژوهش اخلاقی است که به صورت گروهی و مشارکتی صورت می پذیرد. هدف پژوهش اخلاقی تعلیم ارزشهایی خاص به کودکان نیست؛ هدف پژوهش اخلاقی بیشترتأملّی پایدار و بیانتها در باب ارزشها، معیارها و اعمالی است که ما با آنها زندگی میکنیم، تا به طور آزاد و عمومی با در نظر گرفتن همه دیدگاهها و واقعیات، دربارة آنها بحث شود. پیشفرض پژوهش اخلاقی این است که چنین بحث وتأملّی که در فضاي اعتماد متقابل، صمیمیت و انصاف شکل بگیرد، بیش از هر نظام دیگري که صرفاً بچهها را با »قواعد« آشنا میکند و تأکید میکند که »باید تکلیفشان را انجام دهند«، میتواند مسئولیت و هوش اخلاقی کودکان را پرورش دهد

.3-5 مقابله با خرافه گرایی: خرافه گرایی یکی از اصلی ترین مشکلات حال حاضر جامعه ماست. از یکسو دکان هاي روزانه خرافه گرایان و از سوي دیگر تبلیغات روزمرة مهاجمان فرهنگی که سنن دینی را در ردیف خرافات معرفی میکنند، از چالشهاي پیش روي جامعه ماست. برنامه فلسفه براي کودکان با تحلیل مفاهیم و رشد عقلانیت وخردورزيِ جامعه به مردم کمک میکند تا خرافه را از غیر خرافه تمیز دهند.

.4-5 عمق بخشیدن به دینداري: این برنامه کمک میکند دانش آموزان از سطحینگري فراتر رفته و با درك عمیقتري که از مفاهیم ومعانی پیدا میکنند، متون و آیات و روایات دینی را بهتر، عمیقتر و پایاتر بفهمند، هر چند باید توجه داشت که این از لوازم و پیامدهاي برنامه فلسفه براي کودکان است و نباید از ابتدا از جمله اهداف آن محسوب گردد، چراکه در این صورت ماهیت فلسفی آن تضعیف شده و ماهیت کلامی به خود میگیرد.