بخشی از مقاله
چکیده
پهنههاي وسیعی از استان خوزستان جزو مناطق مستعد تولید گرد و غبار بهشمار میآیند. در این استان، هفت کانون تولید گگرد و غبار داخلی تشخیص داده شده است. تعدادي از این کانونها مانند کانون گرد و غبار شماره یک - جنوب ههورالعظیم - ، در واققع دششت-هاي سیلابی و آبرفتی پایاب رودخانههاي بزرگی مانند کرخه هستند که سالیان متمادي ارتباط خود را با رودخانه کرخه از دست داده-اند.
وجود چنین مسئلهاي به همراه شرایط اقلیمی و خشکسالیهاي پی در پی موجب تبدیل شدن دشت وسیعی از جنوبغرب اسستان خوزستان به کانون گرد و غبار شده است. در حال حاضر، احیاي دوباره چنین پهنههایی جزو اولویتهاي اصلی در استان بهشمار ممی-آید. در این راستا پژوهش حاضر در نظر دارد، با تکیه بر توانها و فرصتهاي موجود، امکانپذیري مقابله با طوفانهاي گرد و غبار را ببا احیاي دوباره دشتهاي سیلابی از طریق ساماندهی کانالهاي متروك و سپس تقویت سامانههاي سطوح آبگیر باران در کانونهاي گرد و غببار ششماره ییک - جنوب هورالعظیم - ، بررسسی کنند.
این پژوهش با استفاده از تصاویر مماهوارهاي سسالهاي 2002،1998،1993،1990میلادي، سنجنده Liss از ماهواره IRS هند مربوط به سال 2006 ممیلادي، نقششههاي موجود و انجام بازدیدهاي میدانی انجام شده است. در مراحل انجام پژوهش،کلیه مسیلها و رودخانههاي منتههی ببه ککانون گگرد و غببار شناسسایی و سپس با استفاده از شاخصهاي بارزسازي مکانی و طیفی، تغییرات دراز مدت و میانمدت ببه منظظور شناخت کاننالههاي متتروك در کانون گرد و غبار شماره یک - جنوب هورالعظیم - استخراج شد. نتایج نشان داد، در محدوده مورد مطالعه حداقل سه کانال متتروك رودخانهاي وجود دارد.
طولانیترین کانال متروك جفیر به طول حدود50 کیلومتر از قدیمیترین مسیرهاي رودخانه کرخخه ببوده و ببه قسمتهاي جنوبی تالاب هورالعظیم میریخته است . این کانال از سایر کانالهاي متروك از اهمیت بیشتري در منطقه مورد مطالععه برخوردار است. زیرا تنها کانال تغذیه کننده سیلاب براي کانون شماره یک گرد و غبار است. با احیاي این کانال، اققدامات مقابلله با فرسایش بادي میتواند به سمت روشهاي ایجاد و تقویت سامانههاي استحصال آب باران منجر شود ککه ضضمن افزایش زبري خاك، افزایش رطوبت خاك و پوشش گیاهی موجب افزایش سرعت آستانه فرسایش بادي در کانون گرد و غبار شماره یک نیز گردد.
مقدمه
بر اساس مطالعات سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور، مدیریت منطقه جنوب باختري - اهواز - ، هفت کانون گرد و غبار در استان خوزستان وجود دارد. این کانونها به ترتیب شامل -1 جنوب هورالعظیم 50000 - هکتار - ، -2 شمال خرمشهر 28184 - هکتار - ، -3 شرق اهواز 15620 - هکتار - ، -4 جنوب و جنوب شرق اهواز 112385 - هکتار - ، -5 محدوده بندر امام تا امیدیه 86147 - هکتار - ، -6 محدوده ماهشهر- هندیجان 31980 - هکتار - و -7 شرق هندیجان - 18836هکتار - میباشند.
بررسی الگوي توزیع اندازه ذرات گرد و غبار ترسیبی در کانون جنوبغرب استان خوزستان و بهخصوص جنوب تالاب هورالعظیم نشان داد، در هر دو شرایط وقوع و عدم وقوع پدیده گرد و غبار، توزیع اندازه ذرات گرد و غبار دو قلهاي بوده و ذرات ترسیب یافتهعمدتاً در اندازه سیلت میباشند. به علاوه، تشابه در الگوي توزیع اندازه ذرات گرد و غبار و الگوي توزیع اندازه ذرات در برخی خاكهاي محلی حاکی از این است که بخشی از ذرات ترسیب یافته داراي منشأ محلی است.
در مقابل در دورههایی با وقوع پدیده گرد و غبار سهم منابع خارجی مانند مناطق بیابانی کشور عراق در تولید ذرات گرد و غبار افزایش مییابد - لفته و همکاران، . - 1392 بررسیهاي بیشتر بر روي نمونههاي جممعآوري شده گرد و غبار از 15 ایستگاه تله رسوبگیر در شهر اهواز در تابستان و پاییز سال1390 نیز نشان از افزایش قابل توجه نرخ ترسیب ذرات گرد و غبار در منطقه و در زمان بروز طوفانهاي گرد و غبار، نسبت به شرایط بدون طوفان گرد و غبار است.
همچنین اففزایش موضضعی نرخ ترسیب براي بعضی از ایستگاهها حاکی از دخالت عوامل محلی مانند وجود زمینهاي بایر و عاري از پوشش و پروژههاي عمرانی رهاششده در رسوب ذرات گرد و غبار میباشد - کریمیان و همکاران، . - 1395 پژوهشهاي دیگر نیز نشان دادند، منشأ رسوبات بادي در بسیاري از دشت هاي مناطق بیابانی ایران ناشی از فرسایش آبی در اراضی کوهستانی بالادست، بستر رودخانهها و خشکهرودهاي منشعب از آنها است. بطوري که عمل فرسایش آبی در اراضی کوهستانی مشرف به دشتها باعث تغذیه آنها از نظر رسوبات ریزدانه گشته و این رسوبات توسط رودخانه ها و مسیل هاي متعدد حمل و در دشتهاي با شیب کم پخش میگردد.
سپس در اثر عمل باد ذرات ماسه از بستر رودخانهها، مسیلها و دشتها جابجا شده و در نقطهاي دیگر از دشت به صورت تپهها و پهنههاي ماسهاي رسوب می-کند - طهماسبی بیرگانی، . - 1377 نتایج بدست آمده از روشهاي تفسیر چشمی و طبقهبندي خودکار و هیبرید براي تحلیل و دستیابی به علل و منشأ طوفانهاي جنوب غرب و غرب کشور و مناطق تحت تأثیر آنها با استفاده از تصاویر رنگی مرکب از تصاویر TERRA و Aqua از سنجنده MODIS نشان داد، منشاء طوفانهایی که منطقه جنوب و جنوب غرب کشور و منطقه خلیج فارس را تحت تأثیر قرار می دهند، متنوع هستند.
رسوبات ریزدانه کف دریاچه هاي محلی واقع در کشور عراق، رسوبات بجاي مانده در پیچانرودهاي خشک کفههاي رسی- سیلتی و نواحی بیابانی واقع در کشورهاي منطقه از جمله منشأهاي اصلی تولید گرد و غبار و شنهاي روان در این منطقه از کره خاکی به شمار میآیند - جلالی و همکاران، . - 1388 نتایج بسیاري از پژوهشها، وجود بستر رودخانههاي متروك و خشکهرودها و همچنین دشتهاي سیلابی را بستري مناسب براي ایجاد کانونهاي گرد و غبار میدانند .
زیرا اینگونه مناطق در گذشته توسط سیلابها و کانالهاي رودخانه تغذیه میشدند که به دلیل قطع شدگی کانال، جابجایی و تغییر مسیر رودخانه، کارکرد اصلی خود را از دست داده و به کانونها و پهنههاي مستعد گرد و غبار تبدیل شدهاند. در استان خوزستان و بهویژه در جنوب غرب استان پدیده قطع شدگی و جابجایی در مسیر رودخانهها اتفاق افتاده است و همین امر باعث جداشدگی و قطع ارتباط دشتهاي سیلابی با رودخانه کرخه شده است. این تحقیق بهطور مشخص در نظر دارد موضوع ساماندهی کانالهاي متروك در جنوبغرب استان خوزستان را به منظور استفاده و تقویت سامانههاي سطوح آبگیر بباران در کانونهاي گرد و غبار بررسی کند.
مواد و روشها
به منظور تشخیص مسیرها و کانالهاي منتهی به تالاب هورالعظیم - هویزه - در استان خوزستان، منطقه پژوهش از شهرستان حمیدیه تا تالاب هورالعظیم - هویزه - به وسعت تقریبی 7500 کیلومترمربع انتخاب شد - شکل. - 1 محدوده مورد مطالعه، در حاشیه غربی رودخانه کرخه و قسمتی از دشت آزادگان در استان خوزستان را تشکیل میدهد. از لحاظ تقسیمات استانی، سوسنگرد، مرکز دشت آزادگان بوده و بستان و هویزه از شهرهاي مهم آن هستند.
این محدوده، از شمال به شوش و ایلام، از جنوب و غرب به عراق و از شرق به اهواز متصل بوده و داراي چندین تپه کمارتفاع به نامهاي، االلهاکبر و میش داغ به ارتفاع حداکثر 173 متر از سطح آبهاي آزاد است. براي انجام پژوهش، از تصاویر ماهوارهاي سالهاي 2002 ، 1998،1993،1990 میلادي، سنجنده Liss از ماهواره IRS هند مربوط به سال 2006 میلادي - جدول - 1، نقشههاي توپوگرافی و انجام بازدیدهاي میدانی استفاده شد.
ابتدا نقشه ژئومورفولوژي محدوده مورد مطالعه تهیه شد. بررسیهاي مورفولوژي رودخانهاي شامل تغییرات دراز مدت و میان مدت به منظظور استخراج مسسیر رودخاننههاي متروك، الگوي جریان، قوسها و پیچ و خمهاي رودﺧﺎﻧﻪ و دریاچههاي شاخ گاوي1 انجام شد . همچنین بارزسازي مسیرهاي متتروك و تدقیق مسیرهاي فعال رودخانهها، با استفاده از شاخصهاي بارزسازي مکانی و طیفی و ثبت نقاط شاخص انجام گردید. در ادامه با تطبیق و آنالیز واحدهاي نقشه ژئومورفولوژي و محیطهاي رسوبگذاري با سایر اطلاعات حاصل از مراحل قبل، امکان ساماندهی کانال-هاي متروك در کانون گرد و غبار جنوب هورالعظیم به منظور تقویت سامانههاي سطوح آبگیر باران و مقابله با گرد و غبار بررسی شد.
