بخشی از مقاله
چکیده
آمایش در واقع شامل اقدامات ساماندهی و نظام بخشی به فضای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی در سطوح ملی و منطقهای است که براساس تدوین اصلیترین جهتگیری های توسعه بلند مدت کشور در قالب تلفیق برنامهریزی هایی از بالا و پایین و با تکیه بر قابلیتها، توانمندی ها و محدودیت های منطقهای در یک برنامهریزی هماهنگ و بلند مدت صورت میگیرد. این رویکرد زمینه تعامل میان سه عنصر انسان، فضا و فعالیت و ارائه چیدمان منطقی فعالیتها در عرصه سرزمین را فراهم میکند.
به لحاظ مفهوم آمایش ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده و مقوله آمایش، تلفیقی از سه علم اقتصاد جغرافیا و جامعهشناسی است. آمایش سرزمین به عنوان بالادستترین سند توسعه کشور از جایگاه خاصی در نظام برنامهریزی کشور برخوردار است اگر ابعاد مختلف برنامهریزی و توسعه را در سطوح مختلف بررسی کنیم جایگاه آمایش سرزمین در نظام برنامهریزی ایران به روشنی قابل تشخیص خواهد بود. لذا تحقیق حاضر به دنبال بررسی ضرورت و اهداف برنامه های آمایش به طور اعم و آمایش محیطی مناطق روستایی به طور اخص می باشد.
مقدمه
آمایش با در نظر گرفتن همه مسائل با چیدن و سامان دادن و جابجا کردن و جهت دادن و تحذیر کردن فعالیت های مختلف سعی می کند محدودیت ها، نیازها، تنگناها، ظرفیت ها، اولویت ها، الزامات، ملاحظات، قابلیت ها، روندها و پتانسیل ها و مطابقت ها و سازگار ی ها را شناخته و با تخصیص بهتر منابع به مصارف کارایی استفاده از سرزمین را بالا برده و بازخوردهای منفی را کمتر نماید - مخدوم، . - 1374 از ویژگی های آمایش که باعث متفاوت شدن آن با روش های مشابه از بابت پویاتر شدن آن می گردد، قابلیت انعطاف و پویایی نظری آن در نظریه سازی منطقی در جامعیت انسان - فضا - فعالیت می باشد.
قابلیت سطح بندی - کلی و جزئی - و ترازبندی های متفاوت و بسیار گوناگون و با خصوصیتی منطقی، در مقایسه با سایر روش های برنامه ریزی که فقط از نظریه های رشد و توسعه در قالب جامعیت انسان-فعالیت استفاده می کنند از جمله ویژگی های آمایش می باشد. خصوصیت دیگر در دیدگاه آمایش به برنامه ریزی، عمق و تعدد جوانب نگرش و تحلیل پدیده ها در ارتباط با یکدیگر می باشد - پایگاه اطلاع رسانی دولت، . بر اساس سند چشم انداز کشور در توسعه ی روستاها سیاست های زیر مد نظر قرار گرفته است:
-1 رفع محرومیت ها، به ویژه درمناطق روستایی کشور،
-2 هویت بخشی به سیمای روستا،
-3 ایجاد ساز و کار مناسب برای رشد بهره وری عوامل تولید - انرژی ، سرمایه ی نیروی کار، آب و خاک و ... -
-4 ارتقاء سطح درآمد و زندگی روستاییان و کشاورزان و رفع فقر با تقویت زیرساخت ها ی مناسب تولید و تنوع بخشی و گسترش فعالیت های تکمیلی، به ویژه درصنایع تبدیلی و کوچک و خدمات نوین. بر همین اساس، نقش آمایش سرزمین به عنوان زیربنای امر سازماندهی توسعه ی روستایی و منطقه ای متجلی می گردد. به بیان دیگر، آمایش سرزمین ابزار اصلی برنامه ریزی و تصمیم گیری های منطقه ای و ملی را درراستای تحقق اهداف سند چشم انداز 20 ساله و توسعه ی مناطق روستایی بر اساس برنامه ریزی های فیزیکی و فضایی تبیین می کند.
از این رو آمایش سرزمین مبنای طرح ها و برنامه های جامع توسعه بوده و پیوند دهنده برنامه ریزی های اقتصادی، اجتماعی و فضایی و یا مجموع آنان در قالب یک برنامه ریزی جامع در مقیاس ملی و منطقه ای در راستای تحقق اهداف سند یاد شده است. برنامه ریزی آمایش سرزمین روند جامعی از برنامه ریزی منطقه ای را ارایه می کند.
این شکل از برنامه ریزی برای به کارگیری برنامه ریزی منطقه ای در سطح یک کشور، بهترین مکمل برای برنامه ریزی کلان و بخشی است. برنامه ریزی آمایش سرزمین چون با دیدی وسیع و همه جانبه به فضای ملی نگاه می کند، همه ی مناطق کشور را با حوصله و دقت از جهات مختلف مورد مطالعه و شناسایی قرار می دهد و براساس توانمندی ها، قابلیت ها و استعدادهای هر منطقه، نقش و مسئولیت خاص به مناطق مختلف کشور محول می کند.
مهمترین ویژگی های آمایش سرزمین جامع نگری، دوراندیشی، کل گرایی، کیفیت گرایی و سازماندهی فضای کشور است. هدف این آمایش توزیع بهینه ی جمعیت و فعالیت در سرزمین است؛ به گونه ای که هر منطقه متناسب با قابلیت ها، نیازها و موقعیت خود، از طیف مناسبی از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی برخوردار شود و جمعیتی متناسب با توان و ظرفیت اقتصادی خود بپذیرد. به عبارت بهتر، هدف کلی آمایش سرزمین سازماندهی فضا به منظور بهره وری مطلوب از سرزمین در چارچوب منابع ملی است - میرزایی و کمری، . - 3 :1390
نگاهی به آمایش سرزمین در برخی کشورها
جالب است بدانید که در ابتدا آمایش سرزمین را کشورهای توسعه یافته تجربه کرد ه اند. درواقع، سازمان عمران دره تنسی را می بایست نخستین کوشش برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین نامید که به دنبال نامه کینز رئیس جمهور آمریکا دردهه 1930 برای مهارکردن بحران 1929 توسط دولت آمریکا تأسیس شد. کشورها ی توسعه یافته دیگر نیز این نوع برنامه ریزی منطقه ای را داشته اند. به عنوان مثال، انگلستان به نفع - مناطق سیاه - یعنی حوزه های معدنی دچار بحران و ایتالیا به نفع قسمت جنوب شبه جزیره ایتالیا به سیاست منطقه ای دست زدند.
یکی اندیشه نخست است که درکتابی به عنوان "پاریس و کویر فرانسه" مطرح شده است که بلافاصله پس از جنگ منتشر شد و دیگری اندیشه دوم ناشی از این واقعیت است که به دلیل مکانیابی و توزیع فعالیت ها تحت تأثیر اوضاع طبیعی برخی از مناطق بیشتر از سایر مناطق توسعه یافته اند. ازاین رو، سیاست تلفیق دوگانه ای برای رفع ازدحام پاریس مطرح بوده است. کشور عربستان نیز از سال 1970 به بعد به تعادل های منطقه ای گرایش یافت، چرا که ای ن کشور نیز پیش از ای ن دوره به دلیل درآمدهای بالای نفتی و رشد شهرهای بزرگ دچار عدم تعادل های منطقه ای شده بود.
سیاست سازماندهی سرزمین به عنوان یکی از اهداف سیاسی آمایش سرزمین در عربستان سعودی مطرح بود. آنها چند شهر تأسیس کردند و امکانات آن شهرها را به اندازه شهرهای مهم مانند جده رساندند و تاحدی در ایجاد تعادل های منطقه ای موفق بودند، اما کشور عربستان در 10 سال اخیر با کسری بودجه های مداوم مواجه بوده است و سعی بر خصوصی سازی داشته است و این با آمایش سرزمین که جزء طرح های بخش دولتی است در تناقض است. همچنین، با توجه به کاهش در آمدهای نفتی پیشبرد این برنامه ها در دراز مدت تا حدی غیر ممکن می رسد مگر اینکه رابطه میان شهروندان و خانواده سلطنت تغییر یابد، چراکه برنامه سرزمینی آل سعود با برنامه سرزمینی مردم عربستان یکی نیست - صنیعی، . - 4 :1390
ضرورت انجام مطالعات آمایشی
بیشک غایت اصلی تمام برنامهریزی ها رسیدن به توسعه پایدار، تعادل منطقهای، توزیع مناسب فعالیتها و استفاده حداکثر از قابلیتهای محیطی در فرایند توسعه مناطق میباشد. تمرکز شدید جمعیت و فعالیتها در یک یا چند نقطه جغرافیایی از مشخصههای بارز اکثر کشورهای جهان سوم بخصوص ایران است عدم توجه به برنامههای بلندمدت و تکیه سیاستگذاران به برنامههای توسعه سطحی جهت تحقق شعارهای خود از موانع اصلی توسعه ناموزون کشور است.
بررسی برنامهریزی توسعه در دوران سی ساله قبل از انقلاب نشان میدهد که به رغم دستیابی به رشد اقتصادی در چند بخش و حتی افزایش چشمگیر درآمد سرانه، رژیم گذشته در پیشبرد اهداف توسعه با مشکلاتی مواجه شد. ریشه این مشکلات عمدتاً ناشی از تنظیم برنامهریزی توسعه با نگرش صرف اقتصادی و بدون توجه به بازتاب های اجتماعی و منطقهای آن بود که به نابرابری های اجتماعی، اقتصادی و منطقهای به شدت دامن زد و مانع از برخورداری متعادل همه مناطق از مواهب توسعه گردید - زالی، . - 83 در این خصوص اصول جدید برنامهریزی بر چهار اصل زیر استوار است:
- ویژگی فضایی که نیازمندی ها و ویژگی های مکان ها در آن مدنظر قرار میگیرد.
- ویژگی پایداری که بحث پایداری در مقیاس کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت مورد توجه قرار میگیرد.
- ویژگی یکپارچگی که لزوم هماهنگی اهداف و اقدامات را مورد توجه قرار میدهد.
- ویژگی جامعیت که لزوم توجه به تمام بخشها در یک نگرش سیستمی و جامع را بیان میکند. میان رسالت برنامه آمایش سرزمین رسیدن به عدالت اجتماعی از دیدگاه دسترسی عادلانه و توزیع فضایی دستاوردهای توسعه، کارایی ناشی از برقراری و تقویت پیوندها و ایجاد یکپارچگی فضایی، تعادل اکولوژیکی و ارتقاء کیفیت زندگی و حفظ و اعتلای هویت منطقهای است. بنابراین میتوان تهیه طرح های آمایش و اجرا کردن آنرا به دلایل زیر ضروری دانست.
-1 جهت بهرهبرداری مناسب از امکانات و قابلیتهای مناطق
-2 جهت ایجاد تعادل فضایی در پهنه سرزمین
-3 جهت تلفیق ویژگیهای فرهنگی مناطق در فرایند ملی منطقهای
-4 جهت ایجاد هماهنگی بین بخشهای مختلف اقتصادی
-5 جهت لحاظ مناسبات جهانی و منطقهای در برنامهریزی
-6 جهت تخصصی کردن و دادن نقشهای محوری به مناطق و در نهایت جهت ایجاد زمینه برای رشد و توسعه کشور به مفهوم واقعی و استفاده از قابلیتهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی در تسریع فرایند توسعه و هدایت صحیح چارچوب توسعه میباشد.
منبع: مطالعات آمایش سرزمین، سازمان مدیریت و برنامهریزی، 83 اهداف تعیینشده در برنامهریزی های سطوح مختلف حاکی از جایگاه بالای آمایش بعنوان چارچوب توسعه بلندمدت کشور و در واقع راهنمای تدوین سایر سطوح برنامهریزی است. بهرهوری از منابع و ظرفیتهای اقتصادی و اجتماعی و محیطی سرزمین هدف اصلی آمایش سرزمین است که سایر اهداف سطوح توسعه، کلان و خرد را نیز دربر میگیرد در واقع رسیدن به هدف آمایش در یک افق بلندمدت 20 ساله مستلزم رسیدن به اهداف برنامههای 5 ساله، سالانه، بخشی و منطقهای است و ضروری است جهتگیری این برنامهها در راستای اهداف آمایش صورت گیرد.
سازماندهی مناسب فعالیت و انسان در پهنه سرزمین غایت اصلی تمام برنامهریزی ها در سطوح مختلف است. اگرچه در سطح خرد مکان یابی جهت حداکثر نمودن سود بنگاه و در واقع جا نمایی بهتر فعالیتها پیامد فضایی این نوع برنامهریزی میباشد ولی این جانمایی در راستای هدف بالاتر یعنی چیدمان منطقی فعالیت ها در پهنه سرزمین ایفای نقش میکند به عبارت دیگر فرایند برنامهریزی صحیح و سلسله مراتبی از سطح آمایش ملی شروع و با تدوین برنامههای میان مدت توسعهای و برنامهریزی کلان اقتصادی به سطح برنامهریزی خرد منتهی میشود.
اتکا به این سلسله مراتب نه تنها به اجرایی شدن مطالعات کلان و بلندمدت کمک شایانی میکند بلکه روند توسعه کشور را منطقی، هماهنگ و پویا میسازد و عناصر توسعه یک کشور همانند اجزاء یک سیستم یا اندام های یک بدن دارای عملکردی تخصصی بوده و چارچوب های توسعه مناطق و اهداف بلندمدت آنها متأثر از اهداف بلندمدت ملی بوده و برنامهریزی های محلی نیز از چارچوب های توسعه منطقهای پیروی خواهند کرد.
در مورد آمایش سرزمین نظرات و دیدگاه های گوناگونی ارایه شده است، اما طرح آمایش سرزمین در چارچوب یک سیستم برنامه ریزی دراز مدت، ضمن آگاهی از مسائل و مشکلات موجود، پایه های رشد هماهنگ و توسعه موزون را در جامعه پی ریزی می نماید. به عبارت دیگر آمایش سرزمین می تواند برای سطوح گوناگون برنامه ریزی تعیین سمت کرده و نظارت قانونی بر جنبه های اجرایی آن داشته باشد.
به همین دلیل مجریان دستگاه های اجرایی کشور باید توجه داشته باشند که در کنار هر برنامه ریزی بخشی، برنامه ریزی فضایی نیز وجود دارد که نه تنها تمام برنامه های توسعه را در ارتباط با یکدیگر می بیند بلکه می تواند از استعدادهای بالقوه و بالفعل هر محل یا منطقه بیشترین استفاده را بنماید - علی ادیبی، . - 1 :1364 ضرورت های آمایش سرزمین مطالعات آمایش سرزمین در یک دوره بلند مدت، ناظر بر مسائل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی کشور است.
این طرح، سیمای مرحله آینده توسعه یافتگی را به تصویر می کشد و نیز ابزاری را برای تجهیزات و سازمان دهی آگاهانه فضا در جهت رسیدن به اهداف توسعه به دست می دهد. در واقع می توان گفت، طرح پایه آمایش سرزمین طرحی است که در چارچوب هدف ها و سیاست های کلی توسعه، سازماندهی فضای ملی را پایه گذاری می کند - زیاری، . - 102 : 1378
امروزه منابع زمین از مواهب کمیاب به شمار می رود؛ به همین دلیل در مواجهه با تغییر ساخت اقتصادی جوامع از الگوهای صنعتی به الگوهای خدماتی و غیره، بر سر استفاده از آن میان فعالیت های گوناگون انسان رقابت وجود دارد؛ به طوری تبادلات مالی در سطوح بین المللی و روندهای تبیین قیمت، مفاهیم جدید، انتظارات تعدیل یافته ای از سیستم کار منطقه ای فراهم آورده اند. از این منظر، شهرها و مناطق به دو گروه مجزا تفکیک می شوند: گروه اول با افزایش تعداد ساکنین، افزایش منطقه های تجاری و افزایش آلودگی های محیطی، و گروه دوم با کاهش فرصت های شغلی، کاهش فعالیت های اقتصادی و افزایش زمین های زراعی متروک مشخص می شوند - برق جلوه، . - 39 :1385
طی این روند، مناطق به صورت نابرابر مورد استفاده قرار می گیرند؛ یعنی از مناطق با فشارهای جمعیتی و اقتصادی به اشباع می رسند و بعضی دیگر با وجود دارا بودن پتانسیل های عظیم اقتصادی - اجتماعی بلا استفاده می مانند، پیامد آن به هم ریختن تعادل اکوسیستمی در پهنه سرزمینی است. هر دو روند هدایت و کنترل عملکردی ساختارهای اجتماعی - فضایی را در تولید و باز تولی د سیستم های محیطی عقیم می سازند.
بنابراین دشواری های ناشی از عدم هماهنگی، برابری و تناسب فضایی، ذهن و اندیشه برنامه ریزان را برای آرایش نامناسب فعالیت ها در سرزمین جلب کرد و ضرورت برقراری توازن و تعادل در پراکنش جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین را مطرح ساخت. البته این هم نیازمند استفاده بهینه از اطلاعات محیطی، زیستی، اقتصادی و اجتماعی سرزمین است تا با در دسترس داشتن اطلاعاتی از منابع سرزمین، امکان طرح ریزی یک چارچوب فضایی برای تخصیص بهینه زمین به فعالیت های انسان فراهم گردد. که در آن ضمن فراهم کردن موقعیتی از پایداری سیستم های فیزیکی و اجتماعی سرزمین، چشم اندازی، از آینده سرزمین در جهت تعادل یابی نیروهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی فراهم گردد.
بدون آنکه منابع طبیعی سرزمین با فشارها و بحران های زیست محیطی ناشی از فعالیت های انسان مواجه گردد. این فرایند نیازمند ضرورت تخصیص آگاهانه زمین به فعالیت های آگاهانه مورد نیاز انسان مانند زراعت و باغداری، مرتع و جنگل، صنعت و معدن، شهر و روستا و غیره را مطرح می سازد که از جمله زمینه ها و ضرورت های شکل گیری آمایش سرزمین محسوب می شود. جهان در شرایط کنونی در رابطه با فضای مورد استفاده نمی تواند بدون مطالعات لازم و همه جانبه و متکی به آینده نگری، آمایش سرزمین و برنامه ریزی درازمدت به ویژه برای نسل های آینده به زندگی مطلوب ادامه دهد.
