بخشی از مقاله
خلاصه
رشد و توسعه علوم انسانی، بنیان اساسی دستیابی به توسعه همه جانبه است ، چرا که رسالت علوم انسانی، سیاست گذاری کلان جامعه است،که بدون محوریت دستاوردهای علوم انسانی و مطالعات جامع انسانی، توسعه اجتماعی وفرهنگی به نتیجه نخواهد رسید. از این رو هدایت فرایندپژوهش در علوم انسانی از مرحله آغازین تا مرحله اجرا و نهادینه کردن آن همچون هر تغییر و تحول دیگر نیازمند مدیریت است . آنچه که در حوزه مدیریت پژوهش علوم انسانی بسیار مهم هست، ضرورت رویکرد آینده پژوهانه در نیازسنجی پژوهش های علوم انسانی است که زمینه ساز ترسیم و کشف چشم اندازهای توسعه علم، فناوری و جامعه و ارتقای کیفی پژوهش های علوم انسانی به منظور کاربست تحقیقات در توسعه همه جانبه گردد. در این مقاله ضمن بر شمردن نقش مدیریت پژوهش های علوم انسانی در توسعه، با تأکید بر اهمیت و ضرورت رویکرد آینده پژوهی در مدیریت پژوهش های علوم انسانی مورد بحث قرار گرفته است و در نهایت راهکارهایی به منظور رفع چالش های مدیریت پژوهشی در علوم انسانی ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: آینده پژوهی، مدیریت پژوهش، توسعه، علوم انسانی.
.1 مقدمه
ظهور فناوری های جدید ، مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، جهانی شدن، جریان سریع اطلاعات و دانش، رقابت شدید در ابعاد ملی و جهانی، افزایش پیچیدگی های اقتصادی و... را می توان از ویژگی های این عصر دانست. در نتیجه این تغییر و تحولات وابستگی انسان ها به علم و فناوری بیش از پیش شده است، به طوری که می توان اذعان کرد بسیاری از ابعاد زندگی انسان ها به طور مستقیم و غیر مستقیم تحت تأثیر علم و فناوری قرار گرفته است. توسعه علم و فناوری از یک نقش حاشیه ای و تجملی به یک ضرورت برای توسعه همه جانبه تبدیل شده است - . - 1 بررسی پیشرفت های علمی کشورها حاکی از آن است که علوم فقط از ظریق آموزش به دست نمی آیند، بلکه تحقیق در تولید و اشاعه ی علوم نقش مؤثری دارد و کشورهایی که تحقیقات اصیل و مستقلی ندارند از توسعه و رشد درون زا برخوردار نیستند.
بنابراین نقش تحقیقات علمی به منزله ی ساز و کار مؤثر و تعیین کننده در توسعه ی ملی را نمی توان کم اهمیت تلقی کرد. تأثیرگذاری تحقیقات علمی در ابعاد مختلف آن - تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای - بر سایر متغیرهای اقتصادی - اجتماعی از جمله فقر، بیکاری، درآمد سرانه ملی و ...باعث بهبود وضعیت های اقتصادی و اجتماعی می شود. گسترش این توسعه به بهبود شاخص های اجتماعی نظیر آموزش ، بهداشت، مسکن، تأمین و امنیت اجتماعی و... منجر می شود. بنابراین توسعه ی موزون به دلیل گسترش تحقیقات در جوامع رخ می دهد و می تواند تمامی جنبه های حیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه را تحت تأثیر قرار دهد.
به علاوه ، بهبود شاخص های اقتصادی - اجتماعی به معنای تأمین نیازهای اساسی جامعه، احساس اعتماد به نفس، رفاه اجتماعی و اقتصادی را برای افراد جامعه فراهم نماید - . - 2به همین دلیل؛ همه کشورها به خصوص کشورهای در حال توسعه دریافته اند که برای رسیدن به رشد و توسعه واقعی و حل مشکلات اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی و تدوین درست برنامه های آموزشی راهی جزء سرمایه گذاری و استفاده از یافته های تحقیقات ندارند و بدون تحقیق و استفاده از نتایج آن، به توسعه پایدار به مفهوم واقعی دست نخواهند یافت. لذا توجه ویژه ای به سرمایه گذاری در این حیطه نموده اند . بی شک توسعه تحقیقات در دانشگاهها و مراکز پژوهشی نیازمند عزم مسئولان و استادان دانشگاههاست تا بتوان عزت و اقتدار لازم را در زمینه های سیاسی، اجتماعی به دست آورد و تداوم آن را تضمین کرد.
پژوهش در این مراکز می تواند در به روز کردن علم و دانش پژوهشگران و محققان مؤثر واقع شده، مبنایی برای آموزش کاربردی و مؤثر باشد - . - 3 فرودر - 2002 - 1 معتقد است انجام پژوهش، بین المللی ترین کارکرد علمی دانشگاههاست و دارای ارزش های اجتماعی و اقتصادی است - . - 4 ویچیام و همکاران - 2009 - 2 معتقدند که کمیت و کیفیت پژوهش های دانشگاهی یکی از مهم ترین معیار ها برای پیشرفت علمی و تعالی دانشگاه هاست - . - 5 تین - 2004 - 3 عنوان می کند که تحقیق یکی از کارکرد ها و وظایف مهم دانشگاهها در سرتاسر دنیاست و اعضای هیأت علمی به عنوان عمده ترین محققان نقش حیاتی در تولید علم و دانش دارند - . - 6
پژوهش های دانشگاهی به عنوان یک فعالیت آکادمیک مهم سهم چشمگیری در تولید دانش و نوآوری و توسعه دارند. به همین دلیل در طی بیست سال گذشته، در خصوص تحلیل آثار نتایج تحقیقات بر اقتصاد کشورها تلاش های زیادی شده است. امروزه پژوهش به عنوان زیربنای توسعه و پیشرفت جامعه به شمار می رود، به طوری که می توان اذعان داشت بدون پژوهش، شاهد رشد و توسعه پایدار نخواهیم بود. پژوهش دانش تولید می کند و کاربرد دانش در عمل، سبب توسعه می شود. مسئولیت توسعه تحقیقات و تولید دانش بر عهده دانشگاه ها می باشد که با توجه به امکانات، توانایی ها و تجارب علمی انتظار می رود که آن ها این رسالت را به بهترین نحو به انجام برسانند و نقش های متعدد خود خود را در پاسخگویی به مسئولیت های ماهوی و اجتماعی خویش ایفا کنند.
در این خصوص دانشگاه ها باید پژوهش را همانند آموزش جزء لاینفک فرهنگ خود درآورند و بتوانند عالمانه تر و با بهره وری بیشتر امور را هدایت کنند و از این بن بست های آموزش رها شوند. - . - 7 پژوهش های دانشگاهی به عنوان یک فعالیت آکادمیک مهم، سهم چشمگیری در تولید دانش و نوآوری و توسعه دارند. به همین دلیل، در طی بیست سال گذشته، در خصوص تحلیل آثار نتایج تحقیقات بر اقتصاد کشورها تلاش های زیادی شده است - . - 8 به ویژه آنکه در حوزه های علوم انسانی به بررسی اهمیت وجایگاه تحقیقات بنیادی و کاربردی پژوهش های علوم انسانی در دستیابی به توسعه جوامع پرداخته شده است، چرا که توسعه جوامع و علوم، بدون راهبری علوم انسانیاصولاً میسر و ممکن نیست - . - 9
دایره المعارف بریتانیکا - 2006 - در توصیف علوم انسانی، این علوم را رشته هایی از دانش و معرفت می داند که خود را با موجودات انسانی و فرهنگ آنها و یا با روش های تحلیلی و انتقادی پژوهش استخراج شده از ارزشیابی ارزش های انسانی و از قابلیت بی همتای روح انسانی برای بیان خویش مرتبط می سازد - . - 10علوم انسانی در بستر یک تغییر پارادایم حرکت می کنند که باعث می شود این علوم هر چه بیشتر تابع کار آینده پژوهان بوده و از سوی دیگر افتخارات تصاحب کرسی های معتبر دانشگاهی را در کنار علوم دقیقه نداشته باشد - . - 11 از نظر مک اینتایر - - 1990 ، علوم انسانی سبب بهبود خودآگاهی، عزت نفس و شناخت یادگیرندگان از تنوع و تکثر فرهنگی می شود.
توسعه علوم انسانی نقش راهبردی در توسعه دانش و فن آوری به طور کلی دارد و همین نکته، ضرورت جست و جو از عوامل تسهیل کننده و موانع بازدارنده رشد و بالندگی این علوم را پذیرفتنی می کند - . - 12 در واقع علوم انسانی بر آن است تا نتایج علوم، دانش و فناوری را برای ارتقای زندگی، ارز ش ها و آرمان های بشری جذب و تفسیر کند. برخلاف علوم دیگر، در علوم انسانی کمتر اتفاق می افتد که علم برای علم ارزشمند باشد، بلکه هدف عمده آن اصلاح و ترمیم بنیان های اجتماعی و ارزشی جامعه بوده و هست. در واقع در عصر حاضر، یعنی عصر فناوری و اقتصاد شبکه ای و مبتنی بر دانایی، آنچه ما به شدت به آن نیاز داریم، و نقادی و چشم داشت مداوم پیامدهای بلند مدت آن است . - 13 -
.2 جایگاه و اهمیت مدیریت پژوهش
مدیریت پژوهشی به عنوان یک موضوع میان رشتهای که پیوند میان دو رشته اصلی " مدیریت" و " روش شناسی پژوهش ها" به خصوص پژوهشهای انسانی و اجتماعی است، مطرح شده است. کاربست پژوهش یکی از مفاهیم بسیار مهم در مدیریت پژوهشی است که به اعتقاد برخی بیتوجهی به آن، موجب بی ثمر ماندن تلاشهای پژوهشی میشود و چگونگی برنامهریزی برای آن در چارچوبی قرار میگیرد که به عنوان مدلهای کاربست شناخته میشود. برای کاربست پژوهش، تعاریف گوناگونی عرضه شده است. برای مثال از نظر مؤسسات کانادایی پژوهش بهداشتی کاربست شامل" تبادل، ترکیب و کاربرد اخلاقی دانش، درون نظام پیچیدهای از روابط میان پژوهشگران و کاربران است - . - 14
در این تعریف، میتوان کاربران را شامل پژوهشگران، سیاستگذاران تصمیمگیران - برای مثال مدیران و برنامهریزان - یا بخش خصوصی در نظر گرفت. در کنار این مفهوم، مفاهیم دیگری نیز همچون اشاعه، انتشار و کاربرد قابل تشخیص است - . - 15 مفهوم مدیریت پژوهش نمایانگر توانایی کسب اطلاعات لازم در کوتاه مدت میباشد که هرکس میتواند بهترین تصمیمات را در مورد شرایط بازار، محصولات، خدمات و برنامهریزی برای فعالیتهای که برای موفقیت شرکتها در رقابت یا هر عملیاتی دیگری مهم است به همراه خود بیاورد. به طور خلاصه مدیریت پژوهش فرآیندی است که سازمانها ارزش داراییهای فکری خود را بر اساس رویکردهای اثربخشی و رقابت پذیری تولید میکنند - . - 16
سازمانها به طور کلی با استفاده از مفهوم مدیریت پژوهش و در ضمن آن مبانی دانش؛ در صدد دستیابی به دو هدف هستند: اول خلق دانش و زمینه جدید برای تسریع نوآوری و کسب مزیت رقابتی در بازار و دوم به اشتراکگذاری دانش و پژوهش برای افزایش اثربخشی سازمانها. گرداندگان وصاحبان اصلی کسب و کارهای امروزه افزایش منافع خود را در چهار عامل اساسی می دانند:-1 جهانی شدن اقتصاد -2 تقسیم سازمانی- که ما آن را باید سریعتر با دانش کارکنان و با کار دقیق انجام بدهیم -3 ضعف سازمانی: -4 پیشرفت وتوسعه ی تکنولوژی- که ما بیشتر با پیشرفت های فناوری اطلاعات متصل هستیم - . - 17
پراهالد و هامل بر اهمیت دانش، مهارتها و شایستگیهای افراد در مزیت سازمانی تاکید کردهاند. آنها نشان دادهاند که در عصر اطلاعات، هسته اصلی پژوهش و دانش می باشد. در اقتصاد نوین شرکت هایی موفق هستند که بوسیلهی دارایی های نامشهود غنی شدهاند. این نوع از سازمانها به عنوان مغز پیشرو بطور کامل متفاوت از سازمان-های سنتی که با محدودیت فکری و دارای ساختار بزرگ عصر صنعتی می باشند شناخته میشوند. در این سازمانها هوش تنها عامل ارزش افزوده میباشد زیرا این سازمانها باید واحدهای خود را در آینده توسعه دهند. همه این دلایل نشان از اهمیت پژوهش و دانش در اقتصاد دانش بنیان امروزی دارد - . - 18
در حقیقت محققان بر این باورند که مؤلفهی فکری جزئی از محصولات و خدمات بدست آمده در اهمیت توسعه مدیریت پژوهش و مبنای برتری در سازمانها می باشد. به طور حتم مدیریت دانش و به طور ویژهتر مدیریت پژوهش؛ اهمیت بیشتری در اقتصاد امروزی پیدا کرده است. خلق دانش و توسعه آن به عنوان عامل کلیدی دردستیابی سازمانها به مزیت رقابتی شناخته شده می شود. بر همین اساس اهمیت دانش و فناوری در حیات جوامع امروزی و نقش محوری آنها در توسعه اقتصادی به طور بی سابقه و روزافزونی باعث رشد و توسعه فعالیتهای پژوهشی و توسعه فناوری و همچنین افزایش تنوع در ساختارها و سازمانهای مرتبط با این فعالیتها شده است. مدیریت پژوهش نشان دهنده اجماعی از دانش جمعی به منظور دستیابی سازمانها به اهداف کسب و کار می باشد.
به طور خلاصه مدیریت پژوهش یک تلاش سیستماتیک برای رشد اطلاعات، جریان دانش و ایجاد ارزش می باشد - . - 19 کرکلند و همکاران - 2006 - 1 در تعریف مدیریت پژوهش بیان می دارند که مدیریت پژوهش؛ به هر گونه فعالیت سوق دهنده و مشوق در سطح سازمانی یا موسسه اطلاق می شود که در صدد اضافه کردن ارزش به فعالیتهای پژوهشی کارکنان است؛ بدون اینکه خود بخشی از این فرآیند تحقیقی باشد - . - 20
.3 رویکرد آینده پژوهی در مدیریت پژوهش
آینده پژوهی مشتمل بر مجموعه ی تلاش هایی است که با واکاوی منابع، الگوها، و عوامل تغییر یا ثبات، بهتجسّم آینده های بالقوه و برنامه ریزی برای آن ها می پردازد. آینده پژوهی بازتاب دهنده چگونگی زایش واقعیت" فردا "از دل تغییر - یا ثبات" - امروز"، است. آینده پژوهی برابر عبارت لاتین « Futures Study»
