بخشی از مقاله
چکیده:
رویکرد و نگرش جدیدي پیرامون موضوع لجستیک تحت عنوان لجستیک معکوس به وجود آمده است که یکی از گرایشهاي جدیدي در مدیریت لجستیک، بازیافت1و چرخه مجدد2، با استفاده از محصولات است. طراحی شبکه لجستیک در حالت روبه جلو و معکوس از موضوعات بسیار مهمی است که بعد استراتژیک طراحی زنجیره تامین را تشکیل می دهد، همچنین وضعیت کیفیت محصولات در چرخه معکوس که متاثر از تغییرات بوجود آمده در طول عمر مفید آن هاست موضوعی بسیار مهم به شمار می رود، لذا در این پژوهش به طراحی شبکه زنجیره تامین معکوس چند سطحی که شامل مشتریان، مراکز جمع آوري، مراکز بازتولید، مراکز دمونتاژ، مراکز بازیافت، مراکز دفع، بازارهاي اولیه و ثانویه در شرایط کیفیت متفاوت از محصولات بازگشتی خواهیم پرداخت.
.1 مقدمه
لجستیک معکوس، حرکت اقلام بازگشتی بر خلاف جهت عادي کالا، در سیستم لجستیک است. معمولا جنبه هاي محیطی و هنجارهاي دولتی از جمله فشارهایی هستند که سازمان ها را مجبور به جمع آوري محصولات مصرف شده می کنند، قبل از اینکه به محیط آسیبی برسانند. هرچند که این سازمان ها علاقه چندانی به جمع آوري این محصولات ندارند چراکه به طور ذاتی برگشت محصول پیچیده تر از جریان رو به جلو آنهاست و همچنین هزینههاي اضافی که در زنجیره تامین معکوس اتفاق می افتد از جذابیت آن نسبت به جریان جلو می کاهد.
با توجه به بررسی ادبیات موجود و پژوهشهاي صورت گرفته تاکنون به اهمیت و ضرورت اجراي لجستیک معکوس محصولات و وسایلی که به پایان عمر مفید3 خود رسیده اند - معمولا در پایان عمر مفید خود به عنوان یک آلاینده عمل می کنند - و محصولاتی که دچار نقص شده و یا به هر نحوي بلااستفاده4 مانده اند - بدلیل اهمیت استفاده مواد بازیافتی حاصل از آنها و این موضوع که در منابع اصلی غالبا دچار محدودیت هستیم - پی برده و با توجه به این موضوع که با کاهش کیفیت محصولات بازگشتی هزینههاي تولید و بازیابی مجدد افزایش می یابد، در نظرگرفتن کیفیت جریان معکوس که به میزان و تعداد در دسترس بودن ماژولها و بخشهاي محصول بازگشتی به منظور بازیابی و استفاده مجدد و همچنین دیگر اجزا محصول بازگشتی، تعریف می شود بسیار حائز اهمیت است.
.2,1 مدیریت زنجیره تامین معکوس
از جمله مباحث قابل توجه در حوزه زنجیره تامین، موضوع لجستیک معکوس است. لجستیک معکوس با قطعاتی که براي بازیافت ارزش و همچنین براي دفع مناسب جمع آوري می شوند، آغاز می شود که در زنجیره تامین به عقب می روند.[2] به طور کلی لجستیک معکوس یک اصطلاح و عبارت کلی در سطح گسترده در بر گیرنده تمام عملیات مرتبط با مصرف مجدد کالا و خدمات می باشد.
انجمن اجرایی لجستیک معکوس امریکا، لجستیک معکوس را فرایند برنامه ریزي موثر، پیاده سازي و کنترل جریان مواد خام، موجودي نیمه ساخته، محصولات نیمه ساخته، محصولات نهایی شده و اطلاعات مربوط به آنها به صورت موثر از لحاظ هزینه، از نقطه مصرف به نقطه مبدا، با هدف خلق مجدد ارزش یا دفع مناسب تعریف کرده است..[4] البته عدم قطعیتهاي موجود در کمیت و کیفیت کالاهاي برگشتی یکی از موضوعات مهمی است که لجستیک معکوس را از سیستمهاي سنتی متمایز می کند. این امر باعث افزایش پیچیدگی لجستیک معکوس نسبت به لجستیک مستقیم می شود
عملکردها و فعالیتهاي متفاوتی در لجستیک معکوس وجود دارند، اما 4 گام جمع آوري5گزینش و انتخاب6مرتب سازي و طبقه بندي و توزیع به محل مناسب در همه سیستمها مشترك می باشند.[6] با بکار گیري واژه لجستیک معکوس، لازم است تفاوتهاي آن با لجستیک مستقیم نیز در نظر گرفته شود، اما از آنجا که این فعالیتها با یکدیگر در تعامل کامل هستند، مرز مشخصی بین این دو وجود ندارد. از این رو براي یکپارچهسازي این دو جریان، واژه زنجیره تامین حلقه بسته به ادبیات زنجیره تامین وارد شده است.
.2 پیشینه تحقیق
در 10 سال گذشته به دلیل کاهش استفاده از منابع اولیه، پیشگیري از آلودگی هوا، مدیریت مواد زائد، مصوبه دولت، نگرانی هاي زیست محیطی، مسئولیت اجتماعی و فشار مشتري میزان توجهات به لجستیک معکوس افزایش یافته است.
فلیشمن و همکاران[7]9 یکی از اولین مطالعات را بر شاخصههاي مهم و مختلف، در سیستم زنجیره تامین معکوس انجام دادند. آنها این موضوع را به سه قسمت اصلی تقسیم کردند. مدیریت تولید، مدیریت موجودي و مدیریت توزیع. سپس آنها در مورد مفهوم تلاش براي استفاده مجدد از محصول را در هر قسمت به تفصیل شرح دادند. داس و چاودهاري[8]10 به منظور حداقل کردن هزینههاي کلی، مدل لجستیکی را براي پسماندهاي محصولات مختلف الکترونیکی پیشنهاد کردند. مدل آنها شامل چهار فاز جمع آوري، جداسازي، بازیافت و تعمیربود. آنها کاهش هزینه حمل و نقل را بهترین راه براي کاهش هزینههاي کلی سیستم بیان کردند.
ایواز و بولت و ایدم[9]11 به ارائه مدل چند محصولی و چند مرحله اي با ظرفیت محدود و با در نظر گرفتن عدم قطعیت در طراحی شبکه لجستیک معکوس براي زبالههاي شخص ثالث شرکتهاي بازیافت تجهیزات الکترونیکی با هدف تعیین موقعیتهاي بهینه مراکز جمع آوري و بازیافت و تعیین مقدار جابجایی زباله بین آنها پرداختند.
راموس و همکاران[10]12 جنبههاي اقتصادي، زیست محیطی و اجتماعی را در طراحی سیستمهاي لجستیک معکوس در نظر گرفتند. آن ها مسئله چند هدفه مسیریابی وسایل نقلیه را با مسیرهاي بین انبار و مرز پارتو بدست آمده در مطالعه موردي را حل کردند.
هاتفی و جولاي [11] به ارائه یک مدل پایدار به منظور یکپارچگی طراحی شبکه لجستیکی که بطور همزمان عدم قطعیت پارامترها و اختلالات تسهیلات را به حساب می آورد، با هدف مینیمم کردن هزینهها و بر اساس روش بهینه پایدار براي حفظ شبکه در برابر عدم قطعیت پرداختند.
گوویندان، پام و ابطحی[12]13 با هدف می نیمم کردن ارزش فعلی هزینهها و اثرات محیطی و بهینه کردن مسئولیتهاي اجتماعی مدل ریاضی 3 هدفه، چند مرحله اي و چند دوره اي را در شرایط عدم قطعیت براي شبکه لجستیک معکوس ارائه کردند که به منظور اندازه گیري عدم قطعیت پارامترها از برنامه ریزي ریاضی فازي استفاده شده است.
جیحونیان و کاظمی [13] مدل برنامه ریزي عدد صحیح مختلط با هدف تعیین موقعیت تسهیلات مختلف در شبکه معکوس با توازن بین جریان رو به جلو و عقب بر اساس یک درخت دمونتاژ که تعداد هر زیر مونتاژ وابسته به وضعیت کیفیت جریان برگشت دارد را ارائه کردند.
جیحونیان و کاظمی [14] ارائه مدل برنامه ریزي تصادفی دو مرحله اي براي یک مسئله طراحی شبکه زنجیره تامین حلقه بسته در زمینه محصولات با عمر طولانی که شبکه معکوس شامل چند نوع روش بازیافت است. و همچنین به حساب آوردن عدم قطعیت در کیفیت جریان معکوس با استفاده از سناریوهاي صفر و یک براي هر یک از اجزا محصول.
ایواز و بولت و آیدن[15]14 مدل طراحی شبکه لجستیک معکوس چند مرحله اي، چند محصولی تحت عدم قطعیت مقدار، کیفیت و هزینه حمل ونقل که در رابطه با زبالههاي شخص ثالث تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی با هدف ماکزیمم سازي سود می پردازد را ارائه کردند.
در اکثر مطالعات مشابه ذکر شده به طراحی شبکه لجستیک معکوس پرداخته شده و کاهش هزینه به عنوان اولویت اهداف در نظر گرفته شده است. اما در مقالات بررسی شده، موردي که درآن به طور همزمان بازگشت محصولاتی که در چرخه معکوس به پایان عمر مفید خود رسیده باشند بعلاوه محصولاتی که دچار نقص شده و به نوعی معیوب می باشند و همچنین اینکه سطح کیفیت این محصولات و همچنین اجزا آنها را در نظرگرفته باشد، موردي مشاهده نگردید.
.3 تشریح مساله
در شبکه لجستیکی معکوس مورد بررسی، محصولات بازگشتی - شامل محصولاتی که معیوب هستند و محصولاتی که به پایان عمر مفید خود رسیده اند - با سطوح مختلفی از کیفیت توسط مشتریان به مراکز جمع آوري هدایت می شوند و در این مراکز دسته اي از محصولاتی که معیوب اند به مراکز بازتولیدي و از آنجا بعد از رفع نواقص به مراکز فروش مجدد هدایت می شوند، دسته دیگر که شامل محصولاتی است که به پایان عمر مفید خود رسیده اند به مراکز دمونتاژ فرستاده می شوند که در این مراکز محصول مورد نظر پردازش و دمونتاژ شده و اجزا آن از نظر کیفیت - قابلیت تولید و استفاده مجدد - تعیین سطح می شوند و ماژولهایی که قابلیت تولید مجدد را دارا می باشند به مراکز تولید مجدد و قسمت هایی از محصول که قابل استفاده مجدد می باشند به مراکز فروش مجدد و همچنین درصدي از مواد قابل بازیافت محصول در هر سطحی از کیفیت به مراکز بازیافت و از ان جا به مراکز فروش فرستاده می شوند. همچنین درصدي از اجزاي محصول که قابلیت قرار گرفتن در سطوح کیفیت مورد نظر را ندارند به مراکز دفع هدایت می شوند. شبکه معکوس مورد بررسی به قرار زیر است:
شکل.1 دیاگرام شبکه معکوس
.1,3 مفروضات مدل
مدل پیشنهادي به طراحی یک مدل تک دوره اي و تک محصولی می پردازد که به دنبال بهینه سازي هزینههاي شبکه معکوس، شامل هزینههاي ثابت احداث تسهیلات، حمل و نقل، جمع آوري، پردازش، تولید مجدد و انهدام محصول می باشد. در شبکه معکوس مورد بررسی تسهیلاتی شامل مراکز مشتریان، مراکز جمع آوري، مراکز دمونتاژ، مراکز بازتولیدي، مراکز بازیافت مواد و مراکز دفع و همچنین مراکزي شامل فروش مجدد محصولات و مواد نیز می باشد.
مفروضات مدل پیشنهادي به صورت زیر در نظر گرفته شده است:
• جریان معکوس قطعی است.
• ظرفیت تسهیلات موجود ثابت و محدود است.
• هزینههاي حمل و نقل، پردازش، تولید مجدد، جمع آوري، بازیافت، دفع و همچنین هزینههاي ثابت تسهیلات قطعی و از قبل مشخص هستند.
