بخشی از مقاله
چکیده:
کشورهای در حال توسعه مانند ایران همواره در پی یافتن روشهایی برای کاهش هزینههای انجام پروژه هستند و بدین منظور از تکنولوژیها، ابزار، فرآیندها و روشهای مدیریت حرفهای کمک میگیرند. فرآیندهای مدیریت ریسک از جمله فرآیندهای ضروری مدیریت پروژه است که باید در چرخه عمر پروژه اعمال گردد.
برای پروژههایی که تعداد زیادی ریسک دارند، مدیریت ریسک و پاسخگویی به همه ریسکها بسیار دشوار است، لذا الزم است تا از میان همه ریسکها، ریسکهای بحرانی شناسایی شوند تا اقدامات الزم برای پاسخگویی به این ریسکها فراهم شود. در این پژوهش، ابتدا برای تسریع روند شناسایی ریسکهای بحرانی از روش تحلیل درخت شکست برای سطحبندی ریسکهای پروژه استفاده شده، سپس با بکارگیری روش تحلیل حاالت شکست و اثرات ناشی از آن امتیاز ریسکها محاسبه شده تا ریسکهای بحرانی هر سطح مشخص گردد.
.1 مقدمه
در صنعت ساختمانسازی از مفاهیم و روشها به همراه استانداردها و تکنولوژهای مختلف برای انجام پروژههای ساخت، به استفاده میشود. امروزه بحث مدیریت کیفیت، ایمنی و محیط زیست از اهمیت ویژهای برخوردار است؛ چرا که مالکان پروژه در پی آن هستند که محصول پروژه دارای بهترین کیفیت بوده و با به کارگیری ایمنی، از صدمات و آسیبهای جانی و مالی جلوگیری کنند.
همچنین رعایت استانداردهای جلوگیری از آسیب به محیط زیست یک الزام است که باید از سوی مجریان پروژه به صورت کامل اجرا گردد. مستندات پروژه که در فاز آغازین پروژه تهیه میشوند، مانند منشور پروژه و شرح پروژه شامل موارد مختلفی از جمله الزامات، نیازمندیها و شناسایی ریسکهای سطح باالی پروژه است که رعایت استانداردهای کیفیت، ایمنی و محیط زیست را تسهیل کرده و اجرای این موارد را الزامی میسازد.
ریسک معموال به عنوان تابعی از احتمال و شدت یک خطر تعریف میشود. ریسک به طور مفهومی میتواند به عنوان یک عامل مضر که موجب شکست سازمانها در رسیدن به اهداف استراتژیک، مالی و عملی شود، تعریف گردد.]1[ همچنین سالمت و ایمنی شغلی به عنوان پیشبینی، شناخت، ارزیابی و کنترل خطراتی که میتواند به سالمت کارکنان آسیب برساند، تعریف میشود
از نظر مقوله سالمت و ایمنی شغلی، ریسک به عنوان عاملی که میتواند منجر به حوادث در محیط کار شود در نظر گرفته میشود.]3[ مطابق ISO31000، فرآیند مدیریت ریسک شامل سه بخش اصلی است: شناسایی ریسک، تحلیل ریسک و ارزیابی ریسک. روشها و تکنیکهای مختلفی برای تحلیل ریسک در ادبیات وجود دارد. روشهای تحلیل ریسک به دو دسته واکنشی و پیشگیرانه - قبل از وقوع - تقسیم میشوند.
تمرکز روشهای واکنشی بر فعالیتهای بعد از وقوع ریسک است و تمرکز روشهای تحلیل ریسک قبل از وقوع به فعالیتهایی که برای جلوگیری از وقوع ریسک انجام میشوند باز میگردد. روشهای پیشگیرانه به اینصورت هستند که ابتدا خطرات را شناسایی کرده، سپس آنها را تحلیل کرده و پیامدها را شناسایی میکند. در بکارگیری روشهای واکنشی، ابتدا آسیب رخ میدهد و نیاز به انجام کاری در ابتدا نیست. ساختار روشهای واکنشی براساس تحلیل حوادث و برنامهریزیهای اصالحی است بعد از رخ دادن خطا است
با توجه به شرایط ذکر شده در خصوص پروژههای ساختمانی نیاز به شناسایی ریسکهای بحرانی برای برنامهریزی بهتر در پاسخگویی به ریسکها مشاهده میشود. از طرفی، در پروژههای بزرگ با ریسکهای زیاد، نیاز به روشی که بدون انجام محاسبه درخصوص همه ریسکها، با سرعت باال ریسکهای بحرانیتر را شناسایی کند، وجود دارد. در نتیجه در این پژوهش سعی خواهد شد با بررسی سطح به سطح ریسکهای بحرانی عالوه بر افزایش سرعت تحلیل ریسک، ریسکهای مهم نیز دچار فراموشی نشده و به طور کامل شناسایی شوند.
تکنیکهایی که بیشترین فراوانی استفاده در ادبیات دارند، امتیاز ریسک را بر اساس مولفههای احتمال و شدت پیامد معرفی میکنند. روش تحلیل حاالت شکست و اثرات ناشی از آن - FMEA - 1 سطح ریسک را براساس سه مولفه تعریف میکنند. در روش FMEA بزرگی ریسک براساس احتمال2، شدت پیامد3 و قابلیت تشخیص4 محاسبه میشود.]5[ همچنین روش تحلیل درخت شکست 5 - FTA - روشی مناسب برای بررسی رفتار شکست در سیستم است و درخت شکست را در قالب یک نمودار منطقی که روابط بین یک رویداد و علل رویداد نشان میدهد، ارائه میدهد.
در این پژوهش بعد از ارائه مرور ادبیات - به طور خاص در حوزه روشهای مورد استفاده در مقاله - ، روش ترکیبی به کار برده شده در این مقاله ارائه شده و نهایتا پژوهش بر روی یک پروژه برجسازی برای بررسی کاربرد این روش اجرا شده است.
.2 مرور ادبیات
در بخش مرور ادبیات پس از معرفی و تعریف اجمالی هر یک از روشهای تحلیل ریسک که در مقدمه گفته شد، به بیان پیشینه پژوهش و توضیح گستردهتر این روشها پرداخته شده است.
FMEA .1,2
تحلیل حاالت شکست و اثرات ناشی از آن - FMEA - یک روش تجزیه و تحلیل ریسک است که از سه پارامتر، احتمال رخداد، شدت پیامد و قابلیت تشخیص برای به دست آوردن عدد اولویت خطر - RPN - 6 استفاده میکند.]6[ امتیاز اولویت خطر از حاصلضرب شدت، احتمال رخداد و قابلیت تشخیص محاسبه میشود.]5[ معموال FMEA با تیمهای متنوعی از افراد با زمینه های مختلف انجام میشود، زیرا این احتمال را افزایش میدهد که تمامی شکستهای احتمالی شناسایی شده و اثرات به درستی برآورد شوندFMEA .]7[ را میتوان با اضافه کردن یک تحلیل بحرانی به FMECA - حالت شکست، اثر و تحلیل بحرانی - گسترش داد. به این ترتیب FMEA که رویکردی کیفی دارد به رویکردی کمی تغییر مییابد. در FMECA میزان بحرانی بودن هر حالت شکست توسط اولویت خطر - RPN - بررسی میشود.
آن7 و همکارانFMEA ]8[ مبتنی بر اعداد فازی را برای یک سلول سوختی هیبرید کربناتی و سیستم توربین گازی برای تانکرهای هیدروژن مایع شده استفاده کرده است. در این مطالعه FMEA فازی شده تا مشکل عدم قطعیت در روند ارزیابی حل گردد. سیستم پیشنهادی به ترتیب شامل 35 جز و 70 حالت شکست بالقوه است. در مطالعه لیو8 و همکاران ]9[ یک روش FMEA با ترکیب نظریه مدل ابری با تجزیه و تحلیل روابط خاکستری گسترده به منظور حذف اشکاالت FMEA کالسیک و به دست آوردن اولویت ریسک از حالتهای شکست در FMEA معرفی کرده است. در مطالعه لیو و همکاران ]10[، یک مدل یکپارچه از مدل ابری و روش ارزیابی اولویت سازمان برای ارزیابی غنی سازی 9 - PROMETHEE - گسترده برای مشکالت عدم اطمینان FMEA ارائه شده است که در آن حالتهای شکست مورد ارزیابی قرار میگیرند.
.2.2 تحلیل درخت شکست - FTA -
تحلیل درخت شکست در یک روش جایگزین برای بررسی رفتار شکست در سیستم است. درخت شکست یک نمودار منطقی است که نشاندهنده روابط بین یک رویداد - معموال یک شکست سیستم - و علل رویداد - معموال شکستهای جزئی - است. این روش از روابط منطقی و رخدادهای مربوطه استفاده میکند تا مدلی برای توصیف چگونگی ارتباط مولفههای جزئی به مولفههای کلی سیستم ارائه دهد. روابط منطقی معموال در FTA عبارتند از: روابط مشروط و بازدارنده.
انواع رویدادهای استفاده شوده در FTA عبارتند از: .1 رویداد باال یا متوسط، .2 رویداد پایه، .3 لوزی یا رویداد توسعه نیافته و .4 رویداد مشروط. شرح مفصلی از نمادهای مورد استفاده در FTA را می توان به طور مثال در ]11[ یافت. عالوه بر این FTA کیفی میتواند با اضافه کردن اطالعات کمّی از قبیل قابلیت اطمینان - مثال نرخ شکست - به FTA کمی ]12[ گسترش یابد. چنین FTAکمّی میتواند برای تعیین قابلیت اطمینان سیستم از جبر بولین ]13[ استفاده نماید. همچنین روجترز1 و همکاران ]14[ مروری گستردهای بر FTAکمّی داشتهاند.
.2.3 ترکیب FTA و FMEA
FTA و FMEA را می توان در تجزیه و تحلیل شکست برای ترکیب مزایای فردی هر دو رویکرد ترکیب کرد. دو مورد قابل شناسایی هستند: -1 کاربرد FMEA و FTA به صورت جداگانه -2 استفاده از یک رویکرد ترکیبی. در مورد گزینه اول برخی از نویسندگان استدالل میکنند که استفاده از FTA و FMEA در تکمیل یکدیگر میباشد.]12[ به عنوان مثال برچ]12[2 تشریح مینماید که تعداد حالتهای شکست با توجه به نقاط شروع متفاوت در دو روش افزایش مییابد: بررسی از پایین به باال در FMEA در مقابل بررسی باال به پایین سطوح .FTA با این وجود انجام هر دو تجزیه و تحلیل، صرفا وقتگیر است و ممکن است منجر به از دست دادن تمرکز بر روی مهمترین بخشهای سیستم که تجزیه و تحلیل شکست در راستای شناسایی ریسک در نظر دارد میشود.
همچنین میتوان از روش ترکیبی استفاده کرد که ترکیبی از FTA و FMEA است. این روش توسط برخی از نویسندگان پیشنهاد شده است. یو3 و همکاران ]15[ یک رویکرد ترکیبی را که FMEA براساس FTA هدایت میشود را پیشنهاد میدهند. در روش پیشنهادی او تجزیه و تحلیل با تعریف سیستم رخداد شکستها و ساختار درختی شکستها برای یک سیستم خاص به طور کلی آغاز میشود. برشهای حداقلی درخت شکستها تعیین میشوند تا رویدادهای اساسی شناسایی شوند. در نهایت هر رویداد اساسی با استفاده از FMEA برای شناسایی حالتهای شکست مورد بررسی قرار میگیرد.
بلوبند4 و همکاران ]16[ روش ترکیبی دیگر از FTA و FMEA را به نام - BFA5 - پیشنهاد میکند. در BFA تجزیه و تحلیل با تعریف رویدادهای شکست سطح باال در سیستم شروع میشود، که به عنوان اثرات انتهایی نامیده میشود. سپس درخت شکستها برای یافتن تمام حالتهای شکست احتمالی در سطوح پایینی و جزئی ساخته میشود. در ادامه هر حالت شکست ساختیافته شناسایی شده در یک FMEA ارزیابی میشود و اثرات مستقیم آن نسبت به اثرات انتهایی مورد بررسی قرار میگیرد. تعامالت مرتبه باالتر با ماتریس تعامل بررسی میشود. این روش اجازه میدهد تا درخت شکستی مربوطه ایجاد شود. به این ترتیب، تحلیلگر دارای دو نماینده بیانکننده رفتار شکست است.
در نهایت هان6 و همکاران ]17[ یک روش تجزیه و تحلیل ترکیبی FMEA و FTA را برای تجزیه و تحلیل ایمنی نرمافزاری ارائه میدهند. رویکرد این ایده شبیه رویکردهای گزارش شده در ]12[ و ]16[ است، اما آنها به طور خاص برای تجزیه و تحلیل نرمافزار طراحی شدهاند. در این مقاله تمرکز بر تجزیه و تحلیل شکست در پروژههای ساخت و ساز است که ماهیت متفاوتی دارند و در نتیجه کار هان و همکاران تشابه کمتری به کار حاضر دارد زیرا در این مقاله از ساختار شکست کار نیز استفاده مستقیمی شده است.
در این پژوهش از روش FTA برای سطحبندی ساختار شکست کار پروژه استفاده شده و برای اندازهگیری بزرگی ریسکهای شناسایی شده، روش FMEA بکار گرفته شده است؛ که استفاده از ساختار شکست کار پروژه ساختمانسازی بیانگر تفاوت بکارگیری این روشها در مقایسه با پژوهش پیترز7 و همکاران است.
.3 توسعه مدل
روش بکار گرفته شده در این پژوهش به اینصورت است که ابتدا از تحلیل درخت شکست برای تعیین حاالت شکست استفاده شده است به طوری که در روش ارائه شده در این مقاله، با شروع از سطح سیستم، سیستم به عنوان یک کل در نظر گرفته میشود و ریسکهای ابتدایی به عنوان رویداد سطح باال بررسی و شناسایی میشوند. سپس تحلیلگر، در مرحله بعدی سیستم که سطح عملکردی است، حالتهای شکست را ارائه میدهد. این سطح به عنوان حالت شکست عملکرد سیستم اصلی توصیف میشود.
سپس، در سطح عملکرد، تجزیه و تحلیل یک سطح عمیقتر شده و ریسکهای جزء را بررسی میکند به صورتی که حالتهای شکست فعالیتهای خاص و ریز شده پروژه را توصیف میکند. این گونه تحلیل و شناسایی ریسک به صورت عمقی انجام میگیرد. هدف از مرحله دوم، تحلیل و اولویتبندی حالتهای شکست از نظر حساسیت و بحرانی بودن است. برای تحلیل حالتهای شکست بحرانی در این پژوهش از FMEA استفاده شده است. در FMEA یک رویکرد دقیق با استفاده از امتیاز اولویت خطر ارائه میشود. همانطور که پیش از این مطرح شد عدد اولویت خطر ترکیب سه مولفه احتمال وقوع، قابلیت تشخیص و شدت پیامد است. حدود این مولفهها به صورت خالصه شده در جدول 1 آمده است
