بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر، تقویت مهارت »خواندن« در بین دانش آموزان ابتدایی است؛ خواندن، فرآیندی پویا و تعاملی است که هم خواننده و هم محتوا در آنچه آموخته میشود سهیم هستند؛ خواندن، فرایند فعالی است که خواننده، از طریق آن به پیامی که درون نوشته موجود است پی میبرد؛ مهارت در خواندن، یکی از اساسیترین نیازهای یادگیری دانش آموزان بهخصوص در دوران ابتدایی است که در رشد هر کودک نقش حیاتی دارد؛ خواندن، وسیلهای اساسی و ضروری برای مواد درسی است و پایه موفقیت فراگیر محسوب میشود؛ بهطوریکه شکست در برنامههای تحصیلی، تا حد زیادی به بیکفایتی در مهارت خواندن مربوط میشود.
از دیدگاه کارشناسان و نظریهپردازان آموزش زبان، خواندن، مهارتی است درخور توجه که محور آموزش زبان محسوب میشود و آگاهی از فرایند و انواع آموزش آن، بسیار اهمیت دارد؛ بنابراین در این مقاله سعی شده مهارتهای زبانی، هدف خواندن در دورهی ابتدایی، خواندن و یادگیری آن موردبررسی قرار گیرد. نتایج حاکی از آن است که معلمان با افزایش اطلاعات خود از روشهای آموزش میتوانند علاوه بر آموزش صحیح روش خواندن به شاگردان، باعث بالا بردن درک آنها از محتوای متن و افزایش سرعت مطالعه گردد؛ بدین منظور، جدولهایی تحت عنوان طراحی فعالیتهای یادگیری، به امید بهبود و تقویت هرچه بیشتر این مهارت در بین دانش آموزان طراحی گردید.
1 مقدمه
زبان و ادبیات فارسی، بازنماینده ی اندیشهها، باورها و عظمت فکر فرهیخته فرهنگ ایران است و چنان میراث ارزشمند نسلها و سدهها از گذشته به امروز انتقالیافته است . برگ برگ فرهنگ و ادب فارسی را آثار منثور و منظومی تشکیل داده که بیانگر غنای اندیشه و بینش ایرانیان است. زبان فارسی اساس هویت ملی و عامل پیوستگی و وحدت همهی اقوام ایرانی و گنجینهی ارزشمندی است که گذشته را به حال و آینده پیوند میدهد، بنابراین شناخت روشمند و علمی دانشآموزان از پیکرهی نظاممند و عناصر سازهای این زبان بهمنظور کسب توانایی نگارش و آفرینش با آن ضروری است.
- قادری دوست، - 1389 برای آموزش زبان به دانشآموزان دورههای مختلف تحصیلی، بر چهار مهارتزبانیِ گوش دادن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن از طریق رمزگشایی از نمادهای آوایی - شنیداری - و خطی - دیِداری - و رمزگذاری و چگونگی کاربست آنها تأکید میشود - فلاد، . - 4:1369 از دیدگاه کارشناسان و نظریهپردازان آموزش زبان، خواندن مهارتی است درخور توجه که محور آموزش زبان محسوب میشود و آگاهی از فرایند و انواع آموزش آن، بسیار اهمیت دارد. - بساک،. - 1391 آیهی » اقرأباسم ربک الذی خلق؛ بخوان به نام پروردگاری که تو را خلق کرده است. - سوره علق آیه « - 1 بهوضوح اهمیت و جایگاه خواندن را بیان میکند.
خواندن، ازجمله وسایل مهم فهمیدن در دنیای کنونی است. فرد میتواند نتیجهی تحقیقات و مطالعات دیگران را کهمدّتها به درازا کشیده است، از طریق خواندن درمدّت زمان کوتاهی فراگیرد. خوب خواندن، از عوامل مهم پیشرفت و سرگرمیو لذّت بردن و رفع خستگی است. امروز باید به کودکان خود، خواندن را بیاموزیم تا فردا بتوانند بخوانند و یاد بگیرند. نکتهی مهم در امر خواندن،توجّه و تأکید بر امر فهمیدن هست نهصرفاً که بهصورت عادت درآمده است.
یکی از علل ضعف دانشآموزان در دروس،مخصوصاً ضعف در حل کردن مسئلههای ریاضی و نفهمیدن آنها، مربوط به ناتوانی آنها در روخوانی و عدم درک مطالب هست - بابایی،. - 1392 گفتهاند: »کودکان باید یاد بگیرند که بخوانند تابعداً بتوانند بخوانند که یاد بگیرند.« در حقیقت ازآنجا که خواندن، ابزار پایهای تمام دروس است، در تمام ناکامیهای تحصیلی میتوان ردپای ضعف در مهارتهای خواندن را مشاهده کرد. یادگیری خواندن، فرایند پیچیدهای است.
اگر معلمها ماهیت و پیچیدگی این فرایند را درک کنند، میتوانند بفهمند چرا دانشآموزان دچار ناتوانی یادگیری، در اکتساب مهارتهای خواندن و روانخوانی، دچار چنین مشکلاتی میشوند - احمدیان، . - 1391 آموزگارانی کهمعمولاً به دانشآموزانشان تکلیف خواندن و مطالعهی کتابهای علمی و داستانی یا ادبی نمیدهند و دانشآموزانی که هیچگاه از آموزگارانشان لذت خواندن را نمیآموزند، با مشارکت یکدیگر، جامعهای کم خوان و کمسواد را پدید میآورند.
خواندن، همچنین راه انتقال ارزشها و فرهنگ یک جامعه است؛ زیرا بسیاری از مفاهیم، ارزشها و معنویات یک جامعه، مکتوب و در دل کتابها نهفته است؛ بهویژه در عصر حاضر که وجودفنّاوریهای جذاب صوتی و تصویری، راه را بر ورود کتابها و بسیاری از ارزشهای مکتوب در کانون خانواده، بسته است - بساک، . - 1391 در این پژوهش، جدولهایی تحت عنوان طراحی فعالیتهای یادگیری با همکاری نویسندگان این مقاله تهیه و تنظیم گردید.
مهارتهای زبانی پدیده زبان در جوامع انسانی به دو صورت گفتاری - صحبت کردن و گوش دادن - و نوشتاری - خواندن و نوشتن - در امر ارتباط و ارسال یا دریافت پیام و ایفای دیگر نقشهای زبان به کار گرفته میشود. این چهار رکن زبان را مهارتهای زبانی مینامیم. توجه کافی به تقویت و افزایش این چهار مهارت، لازمه هر برنامه آموزشی است.
دانشآموزانی که به مهارتهای گوش کردن صحیح و درک مطالب شفاهی تسلط کافی داشته باشند و بتوانند از زبان گفتاری خود، بهخوبی استفاده کنند و مطالب موردنظر را به نحو احسن بیان میکنند، بهطور حتم مهارت خواندن را بهدرستی میآموزند و چگونگی تولید زبان مکتوب و متون نوشتاری آگاهی ذهنی و مهارت عملی مییابند.
از طرف دیگر، دانشآموزانی که از خواندن لذت میبرند و به دنبال آن مطالب زیادی میخوانند، با افزایش ذخایر واژگانی و آشنایی با محتوای متون مختلف، هم مطالب شفاهی دیگران را بهخوبی درک میکنند و هم بهتر از دیگران صحبت میکنند؛ بنابراین ارتباط مستحکم و زنجیروار این چهار مهارت زبانی، باید معلمان را بدان سو رهنمون شود که در انتخاب روش تدریس و ارزشیابی فعالیتهای تدریس- یادگیری همواره این ارتباط همهجانبه را در نظر داشته باشیم - گوهری،. - 1392
پژوهشگران آموزش زبان، سالهاست که در لزوم آموزش مهارتهای زبان به اتفاقنظر رسیدهاند. - گواه این نکته را در پیشینه آموزش زبان و ادبیات ایران و جهان بهوضوح میتوان دید - . آنچه دراینباره مورد اختلاف است، تعریف و حدود مهارتهای زبان و روشهای آموزش آن است - اصغر پور ماسوله،. - 1393
.2 مهارت خواندن
خواندن، رفتاری اکتسابی است و انسان باید آن را از طفولیت یاد بگیرد؛ این کاربه، پرورش خاصی نیازمند است که اصولاً به دست آموزگاران صورت میپذیرد. با توجه به وضع کنونی آموزش، خواندن از مهمترین فعالیتهای آموزگاران در مدارس است؛ این اهمیت به حدی است که تسلط یافتن بر این مهارت و بهکارگیری آن را میتوان متضمن اغلب موفقیتهای تحصیلی و علمی دانشآموزان دانست. خواندن را تفسیر معنادار نمادهای کلامی نوشتهشده یا چاپشده تعریف کردهاند. بههرحال خواندن، مهارتی است که شاید همه آن را عادی میشماریم ولی در اصل، خواندن، فرآیندی است عالی و پیچیده که جزئیات متعددی را دربر میگیرد.
علمای علوم تربیتی و روان شناسان زبان، مهارت خواندن را بیش از دیگر مهارتها موردتوجه قرار دادهاند. گفتنی است در اولین دایرهالمعارف روانشناسی زبان که در سال 1994 منتشر شد، اولین مقاله، به روشهای خواندن اختصاص یافته است. کودک، زمانی بهسادگی خواندن را فرامیگیرد که تجارب زبانی خوبی داشته باشد و در دوران کودکی در معرض خواندن قرارگرفته باشد. تعامل با بزرگسالان، تقلید از آنها، کاوشهای خود کودک و البته آموزش رسمی خواندن، مبنای چنین دستاورد بزرگی است - قاسم پور مقدم،. - 1389
توانایی درک مطلب، تفسیر و نتیجهگیری از متون درسی و غیردرسی، دانشآموزان را با افکار و اطلاعات جدیدی آشنا میسازد تا راه بهتر اندیشیدن و بهتر زیستن را بیاموزند. با کمک خواندن و فهمیدن به معنای علمی و جامع آن میتوان به ذخایر بیانتهای تجربه بشری دستیافت. »خواندن درست« و یادگیری آن، مستلزم تمرین و تسلط بر ریز مهارتهای خواندن است و لازمه تسلط بر ریز مهارتهای خواندن، داشتن آگاهی و استفاده از راهکارها و استراتژیهای کارآمد خواندن است.
مکین تاش معتقد است که زبانآموزی از 4 مرحله اساسی تشکیل میشود. .1 گوش دادن .2 سخن گفتن .3 خواندن .4 نوشتن. خواندن یک فعالیت ادراکی است، خواندن و گوش فرادادن در ارتباطات جنبه دریافتکنندگی دارند و یک فعالیت ادراکی هستند و مستلزم آن هستند که شنونده سخن را تبدیل به تفکر کند؛ بنابراین، خواننده باید دو فعالیت جداگانه را بهطور همزمان انجام دهد؛ لذا، مهارتهای گوش دادن و خواندن بهعنوان کارکردهای کد برگردانی یا رمزگشایی و سخن گفتن و نوشتن بهعنوان کارکردهای کدگردانی یا بهصورت رمز آوردن توصیف میشود.
خواندن، توانایی درک و فهم مطالب و برگرداندن آنها از حالتی به حالت دیگر است که با تغییر مطالب بهصورت توضیح دادن یا خلاصه کردن صورت میگیرد. مطالعه قاسم پور مقدم نشان داد که مهارت در خواندن بر روی مهارت در نوشتن، تأثیرگذار است. خواندن، ترجمه مستقیم نمادهای نوشتاری به فکر یا گفتار است - قبادی،. - 1393 بهبود و پیشرفت سواد خواندن دانشآموزان از وظایف اصلی نظامهای آموزشی کشورهاست و ارتقای این مهارت، باید یکی از نتایج و پیامدهای قطعی نظامهای آموزش باشد؛ بهگونهای که دیگر، نیازمند برنامههای تکمیلی بهبود سواد خواندن دانشآموزان نباشیم.
در سال 1380، مطالعه بینالمللی پیشرفت سواد خواندن پرلز - PRILS 2001 - در ایران نیز انجام شد. پرلز، یک مطالعه تطبیقی درزمینه »سواد خواندن« کودکان است که به وسیله انجمن بینالمللی ارزیابی پیشرفت تحصیلی - IEA - ، انجام شده است. نتایج پرلز 2001 حاکی از این بود که در همه کشورهای شرکتکننده، رابطه مطلوبی بین پیشرفت سواد خواندن دانشآموزان و فعالیتهای آموزشی سواد خواندن در قبل از مدرسه وجود دارد. بر اساس اطلاعات دریافت شده از پرسشنامه مدیران مدارس، درس خواندن از پایه اول تا چهارم بیش از سایر موارد درسی در مدرسه مورد تأکید قرار گرفته است.
همچنین بر اساس گزارش معلمان مدرسهها، تدریس روزانه مبتنی بر متن کتاب یا فعالیتهای مربوط به خواندن همراه با تکالیف و تمرینهای هفتهای بوده است. میانگین بینالمللی دراینارتباط 53 درصد است که این فعالیتها با پیشرفت دانشآموزان در سواد خواندن ارتباط مثبت داشته است. در همه این کشورها، رابطه مستقیمی بین »نگرش مثبت« دانشآموزان نسبت به خواندن و توانایی خواندن آنها وجود دارد؛ در ضمن، نگرش مثبت دختران در مقایسه با پسران بالاتر است.
بین »تعداد کتابهای موجود در خانه« - بیش از 100 جلد - و پیشرفت سواد خواندن دانشآموزان نیز رابطه مثبت وجود دارد. پیشرفت دانشآموزانی که والدین آنها زمان بیشتری برای مطالعه صرف میکردهاند، از سایر دانشآموزان بالاتر است؛ دانشآموزانی که ازنظر سواد خواندن در سطح بالاتری قرار داشتند، دارای والدینی بودند که نسبت به مطالعه نگرش مثبتی داشتهاند و متوسط میزان مطالعه آنان بیش از 6 ساعت در هر هفته بوده است.
وضعیت دانشآموزان ایران در پاسخ به سؤالاتی که جنبه استخراج صریح اطلاعات - حفظی - از متن داستان داشته، بهتر از مواردی بوده است که نیاز به استنباط، استنتاج و ارزیابی - درک و فهم - داشته است. متوسط عملکرد دانشآموزان ایرانی بهطور معناداری در هر سه حالت - میانگین کل، ادبی و اطلاعاتی - پایینتر از میانگین بینالمللی - 500 - است . با نگاهی به مجموع نتایج، به نظر میرسد آزمون برای دانشآموزان ایرانی بسیار دشوار بوده است. لذا لزوم توجه به سواد خواندن و بهویژه تقویت فهم و درک دانشآموزان از متون موردمطالعه آنها ایجاب میکند فعالیتهایی برای این امر مهم طرحریزی و اجرا گردد. - پروانه، - 1385
فعالیتهای مهم خواندن مانند سایر فرآیندهای شناختی در حافظه کاری اتفاق میافتد. از دید جاست و کارپینتر اطلاعات ورودی و دانش قبلی در حافظه کاری در تعامل با یکدیگرند و در همدیگر تأثیر میگذارند. از یک سو طرحهای موجود ذهنی بر اطلاعات ورودی و نحوه ورود یعنی نحوه خواندن آنها تأثیر میگذارد و از سوی دیگر دانش موجود با ورود اطلاعات جدید اصلاح میشود و تغییر میکند. همانند همه فعالیتهای شناختی، خواندن یک فرایند پویای تعاملی است. معنایی که دانش آموز از طریق خواندن به دست میآورد تحت تأثیر محتوا، دانش قبلی و هدف او از خواندن است - گلاور و برونینگ به نقل از خرازی، . - 1949
فرآیندهای شناختی موجود در خواندن را میتوان به دو مرحله تقسیم کرد: مرحله نخست به دست آوردن معنای تک تک کلمات که بر اساس الگوی جاست و کارپینتر، تشخیص خصوصیات ظاهری کلمات و نسبت دادن معنا بدانهاست رمزگشایی نامیده میشود. دومین مرحله خواندن یا فهم، به فرآیندی اشاره دارد که خواننده طی آن به درک کلی محتوا نایل میگردد. رمزگشایی موقعی اتفاق میافتد که خواننده از روی آگاهی توجه خود را به کلمات خاص معطوف میدارد که البته پس از تمرین بسیار ممکن است خود به خود رخ دهد. - اسمیت به نقل از گلاور و برونینگ به نقل از خرازی، - 1949
.3 هدف خواندن در دورهی ابتدایی
در پایههای اول و دوم ابتدایی بیشتر کودکان، درحالیکه هنوز نمیتوانند بخوانند، دربارهی هدف خواندن و قراردادهای آن بسیار میدانند. برخی از کودکان میتوانند نشانههای محیطی، مانند علائم و نشانهها را بخوانند. با یادگیری خواندن، بسیاری از کودکان از مرحلهای میگذرند که به نظر میرسد نخست بر نشانههای دیداری متن، مانند شکل واژهها تکیهدارند. البته وقتی الفبا را یاد میگیرند، اغلب استفاده از نشانههای نیمه آوایی را که با اسامی حروف میآید شروع میکنند. سرانجام، کودکان »کشف رمز« را آغاز میکنند تا از کل دامنهی نشانههای واجی عرضهشده با حروف و ترکیب حروف استفاده کنند.
