بخشی از مقاله
چکیده
از میان مجموعه عمارتها و بناهایی که امیر علیشیر نوایی ساخته است، بیگمان بزرگترین و مشهورترین آنها را باید مجتمع اخلاصیه دانست. این مجتمع که یکی از عظیمترین طرحهاي عامالمنفعه امیر علیشیر به شمار میآید، بر اساس رساله وقفیه او در قطعه زمینی در نزدیکی رود انجیل در شهر هرات قرار داشت که متأسفانه این مجتمع طی سالیان تخریب گردیده و در حال حاضر از آثار معماري این مجتمع چیزي جز ویرانههایی چند به جاي نمانده است.
با توجه به وجود وقفیهاي که امیر علیشیر در خصوص این مجتمع نوشته و اشاراتی که در این وقفیه به اذعان امیر علیشیر در خصوص نگارش وقفنامه بر اساس وقف نامههاي فارسی است و با توجه به وجود وقفنامه ربع رشیدي که توسط خواجه رشیدالدین فضلاالله نوشته شده و طرح فرضی مجتمع ربع رشیدي که بر اساس توضیحات وقفیه توسط اسکویی ترسیم گردیده و وجود اطلاعاتی در مورد نمونه مدارس و مجتمعهاي ساخته شده در دوره تیموري و ایلخانی میتوان حدسهایی درخصوص طرح معماري مجتمع اخلاصیه زد؛ که در این مقاله با بررسی نمونههاي مشابه طرح فرضی الگوي فرمی فضایی مجتمع اخلاصیه تهیه گردیده است.
مقدمه
بنابر روایت کتابهاي معتبر تاریخی و هنري عصر تیموریان بویژه مکارم الاخلاق خواندمیر و مطلع الشمس و روضه الصفا و بسیاري از منابع پژوهشی معاصر ترکی و ایرانی و غربی، امیر علیشیر در بازسازي و ساخت بیش از 370 اثر معماري دخالت داشته است، که از نظر تیپ شناسی شامل بیش از بیست گونه فضایی است.
در این میان بعضی بناها مانند مجتمع اخلاصیه و مدرسه خسرویه و ایوان صحن عتیق و گازرگاه خواجه عبداالله انصاري و... داراي اهمیت خاصی میباشد. بخصوص مجتمع اخلاصیه که به لحاظ سبک فضایی و عملکرد و مکان یابی جایگاه ویژه اي دارد. در معماري ایرانی– اسلامی علاوه بر اخلاصیه باید از چند نوع بناي با این عملکرد مانند ربع رشیدي و شنب غازان و مدرسه الغ بیک و.. نام برد. که امیر علیشیر مجتمع اخلاصیه را بر اساس الگوي عملکردي فرمی و ترکیب بندي ربع رشیدي خواجه رشیدالدین فضل االله همدانی ساخته شده در اصل ایلخانیان در تبریز، ساخت با عنایت به اینکه ربع رشیدي از نظر عناصر و فضاها و مقیاس و دیگر شاخصهاي معماري بسیار وسیع تر و مقتدرانه تر از اخلاصیه است.
امیر علیشیر وقفیه اي را درباره اخلاصیه در چهار باب محدودات، رواتب، شرایط و مواجب نوشته است. محدودات در خصوص موقعیت بنا و آنچه در هرات و توابع آن موقوفه شده اشاره کرده است. در بخش مواجب حقوق افراد موظف را بیان داشته و همچنین مقرري دریافتی هر کدام از کارکنان. در بخش رواتب از جیره افراد در ماه رمضان و اعیاد سخن گفته و در واپسین قسمت یعنی بخش شرایط، مقررات اداري و مالی را بیان کرده است. مجموعه اخلاصیه در کنار رود انجیل واقع شده و فضاهاي آن بر اساس توضیحات بخش محدودات وقفنامه، از مسجد جامع، مدرسه، خانقاه، دارالشفاء، دارالحفاظ و.. تشکیل شده است
لازم به ذکر است که وقفیه امیر علیشیر در نسخههاي متعددي ذکر شده است که از آن جمله میتوان به نسخه کتابخانه ملی ملک که به کوشش علی اصغر حکمت در بخشهایی از مقدمه تذکره مجالس النفائس ترجمه مختصري از آن را آورده است و نیز نسخه کتابخانه مجلس تهران و کلیات امیر علیشیر، نسخه کتابخانه ملی پاریس اشاره کرد. در این بین آنچه که منبع اصلی و مورد استناد این پژوهش میباشد نسخه کتابخانه ملی پاریس است.
هدف از این تحقیق شناسایی ساختار کالبدي و کشف سازمان فضایی مجموعه اخلاصیه و بازآفرینی ذهنی طرح آن است. از آنجا که نشانههاي فیزیکی این مجموعه بکلی از بین رفته و تاکنون اکتشافات باستان شناسی کاملی انجام نگرفته، ارائه طرح فرضی بر اساس وقفنامه امیر علیشیر تا حدي راهگشاي تحقیقات آینده است.
روش این تحقیق مبتنی بر دقت در مطالب و نکات ذکر شده در متن وقفنامه و تحلیل محتواي آن است که شامل مراحل زیر میباشد:
-1 مطالعه عمیق وقف نامه به عنوان مهمترین منبع تحقیق و تحلیل محتوایی آن
-2 مطالعه دیگر منابع مکتوب تاریخی که اشاره به موقیت قرارگیري بناهاي اخلاصیه و کارهاي عام المنفعه امیر علیشیر دارد.
-3 بررسی مطالعات مربوط به ویژگیهاي معماري دوره تیموري
