بخشی از مقاله
چکیده
امروزه، همه کشورهای جهان با پدیده شهرنشینی مواجه هستند که افزایش جمعیت شهری و به تبع آن توسعه شهرهای کوچک و بزرگ را به دنبال داشته است. از آنجا که عوامل زیادی بر رشد شهری مؤثرند و اثر آنها بر شهرهای مختلف نیز متفاوت است، این مطالعه به بررسی عوامل تعیین کنندهی رشد شهری به تفکیک شهرستان در ایران، بین سالهای ۵۷۳۱ تا ۵۸۳۱ بر اساس روش رگرسیون وزنی جغرافیایی - GWR - میپردازد.
مطابق با ادبیات اقتصادسنجی فضایی، از این روش زمانی استفاده میشود که ناهمسانی فضایی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، مزیت این روش در قابلیت برآورد تغییرات ضرایب رگرسیونی برآوردی در طول فضا است. با توجه به این که مورد این مطالعه نیز شهرستانهای کشور میباشد و به نظر میرسد نمیتوان یک رابطه یکه برای آنها تعریف نمود، مدل تصریح شده با این روش برآورد گردیده است.
بر اساس نتایج بدست آمده پتانسیل بازار، هزینههای عمرانی تأثیر مثبت و سرمایه انسانی نسبت صنعت به خدمات و جمعیت پایه، اثر منفی بر رشد شهری داشتهاند. تأثیر منفی جمعیت پایه منطبق با فرضیه همگرایی است. در عین حال، فرضیه ناهمسانی فضایی برای متغیر پتانسیل بازار پذیرفته میشود. به این ترتیب، اثر پتانسیل بازار بر رشد شهری در شهرستانهای مختلف یکسان نبوده است.
۱- مقدمه
از پدیدههای مهمی که در قرون اخیر در زندگی اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مختلف جهان رخ داده است، ظهور شهرهای متعدد و جدید و توسعه شهرهای کهن، پیشرفت شهرنشینی و توسعه شهری٤ است. به طور کلی، گفته میشود که پیشرفت شهرنشینی و توسعهی شهری نتیجه مستقیم انقلاب صنعتی و ترقی اقتصاد سرمایهداری است که نخست در کشورهای غربی و سپس در کشورهای در حال توسعه نیز راه پیدا نموده است.
در واقع شهر همانند یک موجود زندهای است که خود را با احتیاجات زمان سازگار میسازد - هندرسن، ۸۸۹۱ - . پدیده جمعیت و رشد روزافزون آن، نیاز بشر به فضای حیاتی بیشتر را در ابعاد مختلف ایجاد نموده و این نیاز از چنان وزنی برخوردار است که برخی اوقات اثرات آن منجر به مناقشاتی در سطح کشور شده است. در واقع، میتوان گفت افزایش جمعیت از دو طریق ایجاد میشود:
۱ رشد جمعیت شهرها، ناشی از اختلاف بین زادوولد و مرگومیر، سن ازدواج و ...؛
۲ مهاجرت روستاییان به شهرها. این افزایش جمعیت در دهههای اخیر در کشور باعث رشد روزافزون شهرها شد، که به دنبال آن مشکلاتی از قبیل ازدحام تردد شهری، کمبود مسکن، بیکاری شدید، زیرساختها و خدمات عمومی ناکافی و فقر بهوجود آمده است. دولت برای پاسخگویی به این شهرنشینی شتابان و توزیع نابرابر جمعیت شهری راهبردهای گوناگونی را اتخاذ نموده، مانند: توسعه روستایی، کنترل مهاجرت روستا به شهر، نظارت بر مکانیابی صنایع، محدود کردن رشد شهرهای بزرگ، توسعه شهرهای متوسط و جدید و ... - عباسی، ۶۸۳۱ - .
به طور کلی میتوان گفت در صورت وجود منابع لازم جهت توسعه و یا تجهیز آنان در جهت رفع نیازمندیهای جمعیت، افزایش جمعیت به عنوان یکی از اصلیترین راههای رشد و توسعه بوده و منجر به رشد شهرها میشود. با توجه به مطالب مذکور یکی از عواملی که باعث افزایش جمعیت شهرها میشود مهاجرت افراد به شهرها میباشد. در این راستا دسترسی به امکانات مناسب حملونقل از طریق کاهش هزینههای حملو-نقل، مهاجرت را آسان کرده و بر جمعیت شهرها خواهد افزود.
از آنجا که عوامل زیادی بر رشد شهری مؤثرند و اثر آنها بر شهرهای مختلف نیز متفاوت است، این مطالعه به دنبال آن است که با استفاده از رهیافت رگرسیون وزنی جغرافیایی تأثیر عوامل مؤثر بر رشد شهری از جمله جمعیت، آموزش، هزینه عمرانی و پتانسیل بازار١ به تفکیک شهرستان در ایران را بررسی نموده و به این پرسش پاسخ دهد که آیا این اثرگذاری در شهرهای مختلف متفاوت بوده است یا خیر.
دوره مطالعه ۵۸-۵۷۳۱ میباشد. به منظور دستیابی به هدف مطالعه ساختار مقاله به صورت زیر خواهد بود: ابتدا مبانی نظری و پیشینه مرتبط با رشد شهری و عوامل مؤثر بر آن بیان میگردد، در قسمت بعد، روش پژوهش معرفی میشود، در ادامه، متغیرهای مؤثر بر رشد شهری بین سالهای ۵۸-۵۷۳۱ برای ایران معرفی می-گردد، و سپس نتایج حاصل از برآورد مدل مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. در نهایت، خلاصه و جمعبندی مطالعه ارایه خواهد.
۲- مبانی نظری
۲-۱- مفهوم شهر و شهرنشینی
بهطور کلی، محققین رشتههای مختلف، شهر را بر اساس ملاکها و رویکردهای متفاوت تعریف نمودهاند. در نظریات مختلف دلیل شکلگیری شهرها عوامل متعددی مانند وجود مازاد تولید، تجارت و مبادله، مسایل دفاعی، دلایل مذهبی و ... عنوان میگردد. اساساﹰ، عمده تعاریف صورت گرفته برای شهرها بر اساس ملاکهای جمعیتی و حوزهی نفوذ اقتصادی است.
مطابق با تعریف میلز - ۷۹۹۱ - ، بهطور کلی شهر مکانی است که چگالی جمعیت در آن در مقایسه با نواحی اطراف آن بالا باشد. از آنجایی که مردم طبیعتاﹰ در مسکن سکنی میگزینند، این تعریف بدین معنی است که گفته شود شهر مکانی است که در آن، نسبت سایر نهادهها، بهویژه سرمایه، به زمین در تولید خدمات مسکن، در مقایسه با نواحی اطراف آن بالا است. از دیگر مشخصههای شهر، چگالی بالای اشتغال و تولید است. بدین ترتیب، یک شهر را میتوان بهعنوان محلی تعریف نمود که در آن زمین به صورت متمرکز مورد استفاده قرار میگیرد، یعنی نسبت ستاده و سایر نهادهها به زمین، در مقایسه با نواحی اطراف بالاتر است - میلز١، ۲۷۹۱ - .
مفهوم شهرنشینی، بر اساس ویژگیهای - جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و ... - شهرها، تعریف میگردد. در تعریف گفته میشود شهرنشینی فرآیندی است که در آن تغییراتی در سازمان اجتماعی سکونتگاههای انسانی، بهدلیل افزایش تمرکز و تراکم جمعیت بهوجود میآید. با گسترش شهرنشینی، تمرکز جمعیت کشور در حوزه-های شهری افزاش مییابد و حوزههای روستایی و سکونتگاههای کم جمعیت به حوزههای شهری تبدیل می-شوند و ساختار اقتصادی آنها به سمت صنعت و خدمات پیش میرود. از نظر سازمانی، در شهرنشینی دگرگونیهایی در ساخت اجتماعی- اقتصادی و کارکردهای جمعیتی ظاهر میشود که این روند تغییراتی را در ساخت فضای داخلی شهرها بهوجود میآورد - شکویی، ۳۷۳۱ - .
شهرنشینی به معنی افزایش متناسب جمعیتی است که در مکانهای شهری زندگی میکنند و رشد شهری یعنی افزایش تعداد جمعیت شهری. هر کدام از این فرآیندها ممکن است در غیاب دیگری رخ دهد. رشد شهرها اشاره به روند رشد و زوال تراکمهای اقتصادی دارد. الگوی تمرکز فعالیتهای اقتصادی و تکامل آن بهعنوان یک عامل تعیین کننده مهم بهشمار میرود.
توزیع اندازه شهرها نتیجه الگوهای شهرنشینی است که منجر به رشد شهرها و شهرنشینی میشود. تکامل توزیع اندازه شهرها بهنوبه خود با رشد ملی اقتصاد در ارتباط است. رشد شهری- رشد و زوال نواحی شهری- بهعنوان یک رویداد اقتصادی بهطور جداییناپذیری با روند شهرنشینی پیوند خورده است. شهرنشینی خود نشاندهنده توسعه اقتصادی است. توزیع مکانی فعالیتهای اقتصادی که با اصطلاح جمعیت، تولید و درآمد اندازهگیری میشود، مقداری متمرکز است.
