بخشی از مقاله
چکیده
عینیت و ذهنیت در توصیف یکی از محورهاي اساسی نظریه وصفی نیماست که شاگردان وي همچون شاملو، اخوان و...آن را به گونههاي مختلف در شعر به کار بردند. از آنجا که شاملو یکی از پرتاثیرگذارترین شاعران معاصر است، شناخت این ویژگی در توصیفات وي ضروري به نظر میرسد.این نوشتار با روشی توصیفی تحلیلی به بررسی انواع توصیف در شعر شاملو پرداخته است. نتایج نشان میدهد توصیفات عینی و ذهنی در شعر شاملو، موضوعات مختلف توصیفی را شامل است. از این میان نقش توصیفات ذهنی برجستهتر است.
این امر غلبه ذهنگرایی را بر شعر شاملو نشان میدهد. توصیفات ذهنی در شعر سپید شاملو نسبت به شعر نیمایی وي بیشتر است. توصیفات عینی شاملو بیشتر در بخش اشعار نیمایی مشهود است.این نکته نشاندهندة تاثر وي در دورة سرایش اشعار نیمایی از ذهن و زبان و اندیشه نیما است. توصیفات عینی کمترین میزان کاربرد را در شعر شاملو دارا هستند. توصیفات عینی – ذهنی نیز کم و بیش در اشعار نیمایی شاملو مشاهده میشود. به طور کلی شاملو شاعري ذهنگراست. وي حتی در توصیف واقعیتها نیز از ذهنیت خویش بهره میبرد.
مقدمه
توصیف از ارکان مهم شعر و ادب است. از آن جا که شعر دورة معاصر یکی از مهم - ترین دورههاي ادبیات فارسی است و توصیف از ویژگیهاي اساسی این دوره است، بنابراین بررسی چگونگی آن در شعر شاعران برجسته معاصر از جمله شاملو که یکی از ارکان اساسی شعر معاصر است، ضروري به نظر میرسد. تبیین این مسأله میتواند در زمینه ادبیات و شعر سودمند باشد.
یکی از محورهاي اساسی نظریه وصفی نیما عینیت و ذهنیت در شعر است. اگرچه شاملو در بحث نظري درباره این موضوع سخن چندي نگفته است اما میتوان توجه به این مبحث را در اشعار وي به ویژه اشعار نیمایی وي مشاهده کرد. سوال نوشتار حاضر این است که انواع توصیف در شعر شاملو از منظر عینگرایی یا ذهنگرایی کدام است؟ میزان توصیفات ذهنی در شعر وي بیشتر است یا توصیفات عینی؟و به طور کلی از این منظر شاملو شاعري عینگراست یا ذهنگرا؟
تاکنون درباره شعر شاملو و جنبههاي مختلف آن پژوهشهاي بسیاري صورت گرفته اما از منظر توصیف و ویژگیهاي آن بهویژه بحث عینیت و ذهنیت در شعر وي پژوهشی به جز پایان نامه نگارنده صورت نگرفته است. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی بر آن است تا چگونگی توصیف در شعر شاملو را از منظر عینگرایی و ذهنگرایی نشاندهد. براي این منظور نخست موضوعات گوناگون توصیفی در شعر شاملو جمعآوري و طبقه-بندي شد و سپس بر مبناي عینی یا ذهنی بودن، توصیفات مذکور بررسی شدند. حال به بررسی اشعار شاملو از منظر عینیت و ذهنیت میپردازیم:
بحث و بررسی
مهمترین بخش نظریه نیما عینیت و ذهنیت در شعر است. به عقیده نیما شاعر همانطور که میبیند باید بنوسید و شعرش نشانی واضح از خود وي باشد - نیمایوشیج، 1368، . - 86 مشاهده دقیق در کار نیما اهمیت خاصی دارد. وي در انتقاد از شعر کلاسیک آن را وصفالحالی و سوبژکتیو داندمی که چیزي را مجسم نمیکند، بلکه به یاد میآورد - همان،226انتقاد - . وي در راستاي جداسازي شعر از ذهنیت محض و تجسم عینی بخشیدن به موضوعات شعري است.
البته برخی معتقدند که »شعر راستین تلفیق و تطابق و ترکیب دو جهان عین و ذهن است« - براهنی ، 1373، . - 162 تولستوي نیز در کتاب هنر چیست، خصوصیات اساسی مفهوم هنر را بینهایتی نامعلوم میخواند. از نظر وي هنر از اتحاد ذهنی subjective با عینی objective به وجود میآید، یعنی از ترکیب طبیعت با عقل و به عبارت دیگر از اتحاد غائب با حاضر« - تولستوي، . - 33 :1352 از آنجا که شاملو یکی از برجستهترین شاگردان نیماست، تأثیر نیما بر او به حدي است که گذشته از پیروي در انتخاب قوالب و اوزان، در شیوه خاص جملهبندي، سبک بیان و حتی بعضی کلمات و لغات متداول آثار نیما قدم به قدم دنبال او میرود. اما این دنبالهروي یک تقلید خشک احمقانه نیست.
شاملو در شعرهاي نیمایی خود کاملاً نشان داده قدرت این را دارد که مانند نیما شعر نیمایی خوب هم بگوید، اما به جهات مختلف زبانی را برگزید که جز مضامین فکر بزرگ و فکر اعتلاي انسانی را نمیتوانست بپذیرد. این زبان بر فکر شاعر غلبه کرد و او را به طرف تعالی و ارتقاي افکار خویش و دیگران حرکت داد - مجابی، 1380،. - 171 برخی معتقدند شاملو بیشتر از آن که بخواهد اندیشه نارسایی را به قالب نظم دربیاورد، میخواهد آنچه را که در روحش اتفاق میافتد و تحولاتی را که از دیدن یک منظره، یا نگاه و یا یک حرکت نامحسوس در قلبش ایجاد میگردد، به نیکوترین وجهی در برابر چشم خوانندگان خود قرار دهد. به این دلیل است که اشعارش از بهترین اشعار توصیفی به شمار میآید - شمس لنگرودي، 1378، . - 357
