بخشی از مقاله
چكيده:
صله‌ي ارحام در ادبيات ديني واجد دو جايگاه اخالقي و شرعي است. از سويي فقهاي عظام به‌عنوان عملي واجب به آن مي‌نگرند و حدود آن را مشخص مي‌كنند و از سوي ديگر عالمانِ علم اخالق به‌عنوان پديده‌اي اجتماعي كه قوام‌دهنده نظام اخالقي جامعه است، آن را مورد تأكيد قرار مي‌دهند. نوشتار حاضر در صدد است تا از زاويه‌اي ديگر به اين مقوله‌ی مهم بپردازد و كاركردهاي اقتصادي صله‌ي رحم را برشمرد.
در اين مقاله كمك به اشتغال، تخصيص انفاقات واجب و مستحب به ارحام، اعطاي قرض‌الحسنه، تشكيل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه‌ی خانوادگي و تأمین ضمانت‌هاي مربوط به آن جزء كاركردهاي اقتصادي صله‌ي رحم برشمرده شده است. اين پژوهش داراي دو رويكرد درون و برون ديني است. نخست نظرگاه دين مبين اسالم خاصه مذهب تشيع را در مورد صله‌ي رحم روشن نموده، آن‌گاه اقدام به ذكر كاربردي‌هاي اقتصادي اين عمل عبادي می‌نماید.
.1 مقدمه
دین مبین اسالم راه را بر فردگرایی، رهبانيت و دوري گزيدن از جامعه بسته است. رشد فرد و جامعه در اين دين راه‌های جدا از يكديگر نیست‌اند. فرد موجبات رشد جامعه‌ي خويش را فراهم مي‌كند و جامعه محيط مساعدي براي رشد افراد مي‌پرورد. در نظام تشريعی اسالم، قوانين گوناگون از قبيل قوانين مالي و جزايي نشان مي‌دهد فرد نه‌تنها در قبال خويش، بلكه در مقابل جامعه نيز مسئوليت‌هايي بر عهده دارد.
خانواده اولين و قديمي‌ترين گروهی است كه در تاريخ بشريت به وجود آمده و هسته‌ي اولیه هم‌افزايي و هويت بخشي را تشكيل مي‌دهد. علیرغم تغییرات گسترده‌ای که در شکل و کارکردهای این گروه به وجود آمده تا کنون توانسته است جایگاه خویش را حفظ کند. در اسالم نهاد خانواده از جايگاه شاياني برخوردار است. در روايتي از نبي بزرگوار اسالم ازدواج به‌عنوان نخستين ركن و هسته‌ی نخستين تشكيل خانواده، محبوب‌ترين بنياد اسالمي دانسته شده است. - صدوق، :1413 . - 383 در فرهنگ اسالمي از پيوند ميان افراد خانواده به‌عنوان «صله ي رحم» ياد مي‌شود.
كمتر موضوعي مي‌توان يافت كه به اندازه‌ي صله‌ي رحم در گنجينه‌ي معارف اسالمي از آن سخن به ميان آمده باشد. دو علم فقه و اخالق متكفل تبيين صله‌ي رحم هستند؛ اولي به بيان حدود شرعي آن مي‌پردازد و ديگري درصدد است تا از نگاه اخالقي صله‌ي رحم را تبيين نمايد. دستِ‌کم در 32 آیه از آيات قرآن كريم مستقيم يا غیرمستقیم به اين مسأله اشاره شده است. قرآن كريم مؤمنان را از گسستن پيوندي كه خداوند به آن امر فرموده [صله‌ي رحم] بر حذر مي‌دارد - 27 :2 - و در جوامع روايي براي اين عمل فضايل بسياري ثبت شده است.
صله‌ي رحم داراي دو بعد فردي و اجتماعي است. از حيث فردي، صله‌ي رحم موجب مي‌شود انسان به‌عنوان فرد به روابط عاطفي‌اش توجه كند، هنگامي كه ارتباط بين‌فردي از دو سوي متقابل برقرار شد، انگيزه‌هاي اساسي در فرد رشد مي‌يابد و در شكل وسيع‌تر جامعه را تحت تأثير قرار مي‌دهد. از حيث اجتماعي نيز هنگامي كه روابط اعضاي يك جامعه از ريشه‌هاي خويشاوندي كه مبتني بر خون است نشأت بگيرد، توجه جامعه به سوي اهداف مشترك بيشتر خواهد شد؛ از اين رو تشتت و گسيختگي در حركت به سوي آرمان‌ها كمتر شده و موجب هم‌افزايي بيشتر مي‌گردد و به اين ترتيب روابط خانوادگي موجب استحكام جامعه خواهد شد. - غباري بناب و همكاران، - 88 :1386 از اين رو به جا آوردن اين فريضه مي‌تواند نقش مؤثري در پيوندهاي اجتماعي بازي كند.
حل معضل محدوديت عرضه و بي‌حد بودن تقاضا از ديرباز ذهن متفكران به خود معطوف داشته است. چهار قرن قبل از ميالد مسيح A متفكران يوناني حكمت را به دو عرصه‌ي عملي و نظري تقسيم كرده و حكمت عملي را واجد 3 ِّشق اخالق، سياست مدن و تدبير منزل دانستند. تدبير منزل علمِ هماهنگ كردن خواسته‌هاي نامحدود با عرضه‌ی محدود در عرصه‌ي خانواده است. علم اقتصاد برابرگزينِ امروزينِ واژه‌ي التين Economics است. اين واژه در ريشه‌ي يوناني خويش از دو واژه‌ي Oikos به معناي خانه و منزل و Nemin به معناي اداره كردن اقتباس شده است. - قديري، :1372 - 19 به اين سان، اقتصاد در ريشه‌ي خويش مترادف با تدبير منزل است.
اقتصاد در نظرگاه دين مبين اسالم محجور واقع نشده است. وضع قوانين خاص اقتصادي و تعريف كنش‌هاي اقتصادي ميان افراد جامعه دو دستاورد بزرگ اين دين براي جامعه بشري است. قواعد اجتماعي دين اسالم راه‌كار سالم زيستن را نشان مي‌دهد و سالم زيستن جز در محيط سالم اقتصادي امکان‌پذیر نيست. صله‌ي رحم كه جزء واجبات ديني است در كنار تمام بركاتي كه نصيب جامعه مي‌كند واجد كاركرد اقتصادي نيز هست.
در روايات معصومين اين كاركرد كامالً مشهود است. مهم‌ترین دستاورد صله‌ي رحم در عرصه‌ي اقتصاد را مي‌توان رفع فقر دانست چنان‌که امام سجاد A صله‌ي رحم را عامل رفع فقر مي‌دانند - مجلسي، 1983 ج - 157 :93 انفاق‌هاي واجب و مستحب آن‌گاه كه در حق خويشاوندان صورت گيرد يكي از مهم‌ترین عوامل رفع فقر است، اما مبارزه با تنگدستي صرفاً از طريق انفاق صورت نمي‌گيرد. اشتغال‌زايي و پرداخت قرض‌الحسنه كه هر دو مورد تأكيد فراوان شرع مقدس است از طريق بستن راه بر ورود فقر، كمك شاياني به اين مهم خواهد نمود.
سه عنصر اعتماد، مهارت و حسِ هم‌راهي، حلقه‌ي نخستين همكاري‌هاي اقتصادي را شامل مي‌شوند. مجموعه‌ي فاميل آن‌گاه كه در تعامل با يكديگر باشند مي‌توانند اين حلقه را فراهم آورند. هم‌خوني و اشتراكات قدرتمند سببيِ ناشي از ازدواج از سويي راه را بر اعتماد متقابل مي‌گشايند و از سوي ديگر موجبات شناخت مهارت‌ها را فراهم مي‌آورند. امرِ دين مقدس اسالم به تحكيم پيوندهاي خويشاوندي = - صله‌ي رحم - موجبات همكاري‌هاي فاميلي را به وجود مي‌آورد و اين همكاري‌ها راه را بر رشد و توسعه‌ي اقتصاد خانواده خواهد گشود.
.2 بيان مسأله و ادبيات تحقيق
نخستين پرسش پيش روي تحقيق جاري پرسش از «وجود كاربري اقتصادي در صله‌ي رحم» است، به عبارت ديگر امر ديني صله‌ي رحم كه مورد تأكيد اولياي دين واقع شده و نزد دين‌داران به‌عنوان امري عبادي مسموع است، آيا مي‌تواند كاربردهاي اقتصادي نيز داشته باشد؟ اين پژوهش در پي يافتن «فلسفه صله‌ي رحم» نيست. به عبارت ديگر يافتن هدف شارع از تشريع اين امر را َوجه اهتمام خود قرار نداده است.
بلكه به نحو پسيني و پديدارشناسانه مترصد است تا آثار اقتصادي‌اي كه ازَِقبل انجام اين عمل عبادي در متشرعان پديدار مي‌گردد را برشمرد؛ عالوه بر آن نگارنده توصيه‌ها و تنذيرهاي اولياي دين حول صله‌ي رحم را احصاء نموده و مواردي كه كاركرد اقتصادي داشته‌اند را مورد توجه قرار داده است. اين پژوهش داراي دو رويكرد درون و برون ديني است. نخست نظرگاه دين مبين اسالم خاصه مذهب تشيع را در مورد صله‌ي رحم روشن نموده، آن‌گاه اقدام به ذكر كاربردي‌هاي اقتصادي اين عمل عبادي نموده است.
كمك به اشتغال از طريق به وجود آوردن شرايط سهل‌تر براي «سرمايه‌گزاري‌هاي خانوادگي» و ايجاد «شركت‌هاي خانوادگي»، تسهيل در اعطاي «قرض‌الحسنه» از طريق به وجود آوردن سرمايه در گردش الزم، تضمين افراد فاميل و تشكيل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه فاميلي، سوق دادن انفاقات واجب و مستحب به سوي اعضاي خانواده و ... را مي‌توان از جمله كاركردهاي اقتصادي صله‌ي رحم دانست كه در پژوهش پيش رو به آن‌ها پرداخته شده است.
پيش از اين چندين مقاله در زمينه‌ي آثار رواني صله‌ي رحم به طبع رسيده است؛ هرچند هيچ تحقيق مدون و علمي در باب كاركردهاي اقتصادي صله‌ي رحم در دست نيست. طاهري خرم‌آبادي - 1415 - ، صله‌ي رحم را از نگاه فقهي بررسي نموده و در تحقيقي جامع آثار صله‌ي رحم و قطع آن را به‌عنوان يكي از واجبات شرعي مورد بررسي قرار داده است.
