بخشی از مقاله
چکیده
یکی از عرصه هاي مهم در ساحت پیشرفت، عرصه کسب و کار در منظومه اقتصاد و تاثیر اخلاق و معنویت بر آن است. در این نوشتار از زاویه فتوت نامه هاي اصنافی که بر آیند معارف اسلامی و تبلور آن در فرهنگ بومی ما است دریچه اي به سوي کسب و کار گشوده شده و با استفاده از روش کتابخانه اي و تحلیل محتوایی منابع مکتوب به این موضوع پرداخت شده است.
در این مقاله با تدقیق بر چهار رساله صنفی، معماریه،صناعیه و فتوت نامه ي بنایان و آهنگران، نظام حاکم بر کسب و کار در قالب دوازده عنوان مورد اشاره قرار گرفته است؛ از جمله می توان به: جوانمردي و احسان، کمک به فقرا، توحید محوري، نخبه گرایی، اقتدا به پیشوایان توحیدي، فرهنگ کار مضاعف، برکت کار و مال، سودمندي اجتماعی و ... اشاره کرد. این مقال علاوه بر معرفی میراث گرانبهاي پیشینیان، الگویی ایرانی اسلامی فرا سوي جوانان این کهن بوم ایمانی گشوده است .
-1 مقدمه
بنا بر آموزه هاي توحیدي اسلامی انسان موجودي اجتماعی است. انسان ها قسمت اعظم نیازها و احتیاجات خود را از طریق کار گروهی و در اجتماع تامین می کنند . اگر افراد جامعه اي بتوانند کسب و کار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانایی ها و علائق آنها باشد، زمینه براي نوآوري، ابتکار، رشد و پیشرفت خود و جامعه، هم در ابعاد معنوي، اخلاقی وسلوکی و هم ابعاد اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی به وجود می آید. از دیگر سوي شغل و کار نزد اهل معرفت، جوانمردان و فتیان، نه مانع ذکر الهی بلکه راه سلوك معنوي و خودسازي _ مصداق آیات فوق _ محسوب می شده. لذا اصولی چند را رعایت و ترویج می کردند.
در این مقال و مجال بر سر آن هستیم تا از لابه لاي متون صنفی برجاي مانده از پیشینیان، اهم این اصول را به عنوان الگوي اسلامی ایرانی کسب و کار نمایانده تا توشه اي فراروي اهل کار و ابتکار فراهم آید. در این بازشناسی ابتدا به بیان تعاریف و اصطلاحات مورد نیاز ، سپس به معرفی و گزارش گزیده اي از فحواي چهار متن از گنجینه ي فرهنگ اسلامی ایرانی می پردازیم، نقطه مشترك این گنج متن ها پرداختن به باید ها و نباید هاي کسب ، کار و صناعات می باشد؛ سپس 13 اصل از اصول آن را تقدیم می کنیم .
-2 الگوي اسلامی ایرانی کسب و کار
منظور این مقاله از الگوي اسلامی ایرانی کسب و کار ، سر مشق یا چارچوب و شیوه حرکت و عمل براي حصول به اهداف ترسیم شده در عرصه اقتصاد ، کار و تولید است که متناسب با سوابق فرهنگی ملی و موافق با روح تعالیم دین ما است و می توان نشان دین را از آن یافت.
-3 فتوت و فتوت نامه ها
"فتی" که جمع آن فتیان است، بر مفهوم جوان، دلالت میکند. "جوانمردي" معادلفتّوتاست و همان جوانی است
در قرآن، اصحاب کهف مصداق فتیان نام گرفتهاند. - قرآن کریم ،کهف - 13 /؛ در عرفان"فتوت" فن پنجم از فنون تصوف و عبارت است از معرفت کیفیت ظهور نور فطرت انسانی و استیلاي آن بر ظلمت نفسانی تا فضایل خلایق با اسرارها ملکه گردد و رذایل به کلی منتفی شود.
فتوت از حیث اصطلاح اجتماعی ، تاریخی،عبارت است از راه و رسم و آیینی خاص که از قرنها پیش، حتی قبل از اسلام، در میان ایرانیان طرفدار داشته و نهادهاي اجتماعی خاصی براي حمایت و ترویج آن پدید آمده است
به بیان دیگر، به مجموعه اي از فضایل به ویژه بخشش،مروت،شجاعت دلالت دارد که فتیان با این ویژگی ها از دیگران ممتاز می شدند ، سپس به صورت گروه اجتماعی خاصی در آمدند که نقش بسیار مهمی را در روابط اجتماعی برعهده داشت و این گروه با شعار بخشندگی ، کارسازي و دستگیري از مردم و با آداب خاص این آیین را به کار می بستند. آنها به استناد قول لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار سیره و روش امام علی 7را الگو و سر مشق خویش ساخته بودند.
در فتوت نامه عطار آمده :
الا! اي هوشمند خوب کردار // بگویم با تو رمزي چند ز اسرار
چو دانش داري و هستی خردمند // بیاموز از فتوت نکته اي چند
که تادر راه مردان ره دهندت // کلاه سروري بر سر نهندت
اگر خواهی شنیدن گوش کن باز // زمانی باش با ما محرم راز
چنین گفتند پیران مقدم // که از مردي زدندي در میان دم
که،هفتاد و دو شد شرط فتوت // یکی زان شرط ها باشد مروت
بگویم با تو یک یک جمله ي راز // که تا چشمت بدین معنی شود باز
نخستین، راستی را پیشه کردن // چو نیکان از بدي اندیشه کردن
همه کس را به یاري داشتن دوست // نگفتن،آن یکی مغز و دگر پوست
ز بند نفس بد، آزاد بودن // همیشه پاك باید چشم و دامن
اگر اهل فتوت را وفا نیست // همه کارش بجز روي و ریا نیست - عطار -
این که سرچشمه فتوت از کجاست،چند دیدگاه مطرح شده است: سرچشمه آن ایران باستان است - کربن،. - 109 : 1383 یا شهرهاي روم شرقی - کربن، - 138 : 1383و یا سرچشمه ي توحیدي و خاصه اسلامی دارد . ابن رسولی - قرن پنجم - که رساله اي در باب فتوت دارد، فتوت را میراث پیامبران و امامان می شمارد و براین نظر است که از زمان حضرت آدم آیین فتوت در جهان پیدا شد و آدم به گزاردن حق قیام کرد و چون مدت وي به پایان آمد در باب آن به شیث نبی وصیت کرد و سپس به نوح انتقال یافت و از نوح به سام رسید تا خلیل الرحمن ابراهیم ظاهر شد و به فتوت ابراهیم در قرآن تصریح شد. آنگاه در زمان موسی آنچه از جوانمردي پنهان مانده بود آشکار شد و موسی آن را به هارون فرمود و پس از آن فتوت در مسیح ظاهر شد و سرانجام به حضرت رسول اکرم رسید
ناصر سیواسی در فتوت نامه منظوم خود انتساب فتوت به حضرت آدم7 را چنین سروده است :
لاجرم بشنید امر اهبطوا // از بهشت آمد بر این عالم فرو
روز و شب بگریست آن برگشته حال // برگناهش سیصد و شست سال
گریه اش انصاف دادن بود از او // آن فغان و آب چشم همچو جو
پس رسد او را فتوت در جهان // کان چنان انصاف دادست آن زمان
-4 فتوت نامه
فتوت نامه رساله یا کتابی است که در باب منش، عقاید، قوانین، و آداب جوانمردان نوشته شده است. فتوت نامه ها بخش قابل توجهی از ادبیات عامیانه ایران را تشکیل می دهند و نماینده فرهنگ توده هاي مردم این مرزو بوم در روزگاران گذشته اند
بسیاري از بزرگان متصوفه در برابر کتاب هایی که به نظم و نثر عربی و فارسی نگاشته اند آثاري نیز در فتوت به نظم و نثر فراهم کردند که فتوت نامه نام گرفت.افکار و آداب جوانمردي از جملهي ذخایر معنوي و فرهنگی است که به صورت یک سلسله تعالیم اخلاقی و یک نوع حکمت عملی براي عامهي مردم درآمده و در دوره هاي فترت کارساز بوده است؛ بدین معنی که آن بخش از احکام دین و اصول عقلی که مربوط به زندگی افراد در جامعه و رفتار آنان با یکدیگر بوده به صورت تلطیف شده و با گذشت زمان از انواع صافیهاي تجربی و انسانی عبور کرده و در قالب قواعد اخلاقی به ظریفترین حالات خود درآمده و از نسلی به نسل بعد سپرده شده است.
خلاصه و چکیدهي آن عبارت است از تکالیفی که شخص به حکم محبت و به فرمان عشق اجراي آن را به عهده گرفته و بحث نظري و عملی آن در فتوت نامههاي گوناگون آمده است که میتوان همه را به عنوان آیین جوانمردي نامید.
این انسانهاي آزاده و بزرگوار در ادوار پرآشوب و به هنگام فترتها و انتقال قدرتها و انحطاط و تغییر حکومتها مردم بیپناه سرزمین خود، بالاخص ساکنان شهرها را از گزند انواع تجاوزات محفوظ داشتند و با تعمیم اصول و مبانی جوانمردي به همهي جنبههاي زندگی و به روابط انسانی حال و هوایی از محبت و دوستی بخشیدند و بدین نحو سرمایهي گرانبهایی از عشق و محبت وکف نفس و خویشتنداري و مدارا و گذشت براي ما به جا گذاشتند، سرمایهاي که براي امروز و فردایمان نیز بسیار کارآمد است و در جهان کنونی همگی سخت بدان نیازمندیم، زیرا خردمندان جامعهي بشري معترفند که انسان امروز نیاز مبرم به آرامش و مدارا و تساهل و تسامح و تفاهم قلبی و تحمل دیگري دارد و در دنیاي صنعت زدهي آزمند معاصر تجربهي زندگی نشان داده است که پیشرفت علوم و فنون و صنایع و ارتباطات به تنهایی آدمی را به آن هدفهاي عالی و معنویت متعالی نمیرساند
ظاهراًرسم فتوت نامه نویسی از قرن چهارم یا پنجم به بعد باب شده است؛ ابو عبدالرحمن محمدبن حسن نیشابوري - م - 412 رساله مستقلی به نام کتاب الفتوه دارد. کتاب الفتوه ابن معمار بغدادي - م - 642 و تحفه الاخوان کمال الدین عبدالرزاق کاشانی - م - 730 نیز از جمله فتوه نامه هاي به زبان عربی اند.
