بخشی از مقاله
چکیده
پهنه و گستره جغرافیایی حکومت اسلامی و مسلمانان در گذشته، مهاجرت دانشمندان اسلامی به دیگر کشورها و انتقال نسخههای خطی باعث شده است تا در تمامی کشورهای دنیا، نسخههای خطی اسلامی، پراکنده و نگهداری شود. حدود دوسوم نسخههای خطی اسلامی در نه کشور قرار دارد که هفتاد درصد عربی، بیش از هجده درصد فارسی، ده درصد ترکی و حدود دو درصد به زبانهای دیگر است؛ اما این میراث بشری نیز مانند دیگر آثار فرهنگی و علمی در طول سدهها، علاوه بر خطرات طبیعی، بر اثر جنگها و تهاجمات، غارت یا نابود میشوند.
تهدیدات ازجمله حملات القاعده به گنجینههای ارزشمند کشورهای مالی، افغانستان و پاکستان و ... و نیز داعش به کتابخانه ها و گنجینه های سوریه، عراق، یمن و... که باعث نابودی بیش از صد هزار نسخه خطی اسلامی در چند سال اخیر شده است، سندسازی و ارائه اطلاعات ساختگی برای تفرقه بین مسلمانان و از بین بردن وحدت امت اسلام و ضربه زدن به تشیع با دستکاری در محتوای نسخههای خطی با استفاده از فناوری اطلاعات، سوءاستفاده دلالان، کمبود اعتبارات مالی برای خریداری مجموعههای شخصی، حفاظت و نگهداری نامناسب و غیراستاندار بر اثر کمبود منابع مالی و تجهیزات و ناتوانی سازمان ها و مجامع فرهنگی بینالمللی موجود، از چالشهای مهم نسخههای خطی اسلامی محسوب میشود.
برای جلوگیری از نابودی نسخههای خطی اسلامی، سه گام اساسی مهم به ترتیب اولویت پیشنهاد شده است: .1 فراهم آوری دیجیتالی نسخه های خطی اسلامی، .2 همکاری بین کتابخانه ای، .3 تأسیس اتحادیه کتابخانههای دارای نسخههای خطی اسلامی.
مقدمه
کتاب، این یادگار ماندگار، باعث رشد و شکوفایی تمدن، فرهنگ و تکامل انسانی و بهترین وسیله انتقال علوم و تمدن از ملتهای گذشته به آیندگان است - صادقزاده وایقان، . - 1384 برگهای زرین به جا مانده از دانشمندان مسلمان، هنرمندان، کاتبان و صحافان، مجموعههای بسیار ارزشمندی است که باید به برگبرگِ آنها بالید - آصفآگاه، . - 1387 نسخههای خطی فارسی و عربی، در حقیقت کارنامه دانشمندان بزرگ و نوابغ فکری عالم اسلام و هویتنامه مسلمانان جهان است
این نسخهها علاوه بر اینکه به دلیل قدمت و ویژگی های هنری ارزشمندند، به علت محتوا و مطالب دست اول، معرف اندیشه، تلاش فکری و علمی نیاکان پرارج ما هستند. نسخههایخطی اسلامی که عمدتاً به زبانهای عربی، فارسی و ترکی هستند و به طور خاص میدرخشند، از اسناد مهم فرهنگ و تمدن ملل اسلامی به شمار میآیند. مسلمانان باید از آنها به طور شایسته بهرهبرداری کنند وقطعاً جامعه بشری نیز از معارف ارزشمند آنها بینیاز نیست - کسایی، . - 1383 پس تردیدی نیست که دوازده قرن - قرون 13-1ه.ق - از تولیدات علمی دوره اسلامی را »نسخههای خطی« نمایندگی کردهاند
بیان مسئله
بر اساس پژوهش های صورتگرفته توسط مؤسسه الفرقان 1994-1991 - م. - در کتاب »گنجینه های دستنویس های اسلامی در جهان« ، کسائی در مقاله »نسخه های خطی اسلامی در جهان« و استفان رومن در کتاب »ت کوین مجموعههای اسلامی در کتابخانههای اروپای غربی و امریکای شمالی« و... در تمامی کشورهای دنیا نسخه های خطی اسلامی به زبان فارسی و عربی وجود دارد که دلایل عمده آن پهنه و گستره جغرافیایی حکومت اسلامی و مسلمانان در گذشته، مهاجرت دانشمندان اسلامی به دیگر کشورها و انتقال نسخههای خطی ]قانونی و غیرقانونی[ است.
کسائی شمار نسخههای خطی اسلامی را در جهان 1/571/095 ذکر کرده که در 105 کشور نگهداری میشوند. حدود دوسوم - یک میلیون - از این نسخههای خطی اسلامی در نه کشور ترکیه، ایران، هند، مصر، عراق، پاکستان، عربستان، انگلستان و ازبکستان قرار دارند. تعداد 58 - 922/073 درصد - نسخهها از نظر زبان مشخص شدهاند. نزدیک به هفتاد درصد عربی، بیش از هجده درصد فارسی، ده درصد ترکی و حدود دو درصد به زبانهای دیگر است.
نگارنده این مقاله بر اساس مطالعات و تجربیات خویش معتقد است شمار نسخههای خطی اسلامی در جهان بیشتر از این تعداد بوده و هست؛ زیرا بسیاری از مجموعهها شناسایی نشده یا فهرست آنها تا کنون منتشر نشده است. همچنین منابع و میراث اسلامی کشورهای اسلامی در طول سده ها، به دلایل گوناگون مورد دستبرد، خطرهای طبیعی و تهاجمها قرار گرفته و بخش بسیاری از آنها بهعمد یا سهو از بین رفته است.
با اینکه مسلمانان در حفظ آثار و منابع مکتوب خود بسیار کوشا بودند، بعضی حوادث طبیعی همچون اسیدی شدن و آفتدیدگی جانوری یا بلایایی مانند زلزله، سیل و آتشسوزی یا عوامل انسانی ناخواسته مانند تهاجمات دولتهای خارجی به کشورهای اسلامی تا وقایع سیاسی مثل انقلابها و هرجومرج در این کشورها، تا اهمال و کوتاهی خود صاحبان مجموعهها، در طول تاریخ، به تناوب باعث از بین رفتن بخش بزرگی از آثار مکتوب و تمدنی مسلمانان شده است
از تهاجم قوم مغول به مناطق اسلامی گرفته تا نابودی کتابخانه رصدخانه مراغه، غارتِ بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، غارت موزه ملی عراق، آتشسوزی کتابخانه اوقاف بغداد، ]حملات القاعده و طالبان به کتابخانههای افغانستان و پاکستان[ و حملات اخیر القاعده به گنجینه ارزشمند احمدبابا در تنبکتو در کشور مالی، نمونه هایی از نابودی میراث اسلامی هستند - همان - . در چند سال اخیر نیز، کشور سوریه و عراق که از پایگاههای بزرگ تمدن اسلامی محسوب میشود و در طول تاریخ شاهد رشد علوم اسلامی و ساخت اولین کتابخانههای جهان اسلام و پرورش اندیشمندان بزرگ بوده است، دچار جنگ داخلی شده و میراث مکتوب بشری را به خطر انداخته است
بر اثر تخریب یکی از قدیمیترین کنیسه های یهودیان در محله »جوبر« دمشق، دهها نسخه خطی و اشیای باستانی تخریب و غارت گردید
بسیاری از مساجد و کتابخانهها ویران شد و سارقان، دست نوشتههای گرانبهای این اماکن را به سرقت بردند که میان آنها اسنادی از دوران بنیامیه، عباسی، سلجوقیان و عثمانی وجود داشته است
همچنین پس از تخریب مناره مسجد جامع حلب، بسیاری از نسخههای خطی قرآنی آن نیز غارت گردید
در عراق نیز، هشت هزار کتاب کمیاب و اثر خطی کتابخانه فیصلیه در اسفند 1393 به دست گروه تروریستی داعش در شهر موصل به آتش کشید
همچنین، روزنامه »کریستین تودی« در گزارشی نوشت: گروه داعش از فروش آثار باستانی و نسخه های خطی به زبانهای آرامی و عبری که از مناطق تاریخی و کلیساها در عراق و سوریه به سرقت برده بود، میلیونها دلار درآمد کسب کرده است
یکی از مهمترین سازمانهای بینالمللی فرهنگی، یونسکو است. فعالیتهای یونسکو در حوزه فرهنگ، متوجه حفاظت از میراث فرهنگی جهانی و ارتقای علاقه بینالمللی به حفاظت از آثار فرهنگی است. مبارزه با سرقت آثار هنری و فرهنگی از دیگر فعالیتهای یونسکو است و انعقاد پیمان منع تجارت غیرقانونی اموال فرهنگی در 1970 نخستین قدم برای جلوگیری از سرقت آثار فرهنگی به شمار میرود - موسویچلک، . - 1385 این سازمان درباره میراث فرهنگی سوریه و عراق پیامی منتشر کرده است.
