بخشی از مقاله
چکیده
خمسه نظامی از مفاخر واقعی عالم ادب ایرانیان محسوب میشود که مانند دیگر نفایس مطرح جهان شهرتی وصفناپذیر دارد و از زمان تدوین، پیوسته کانون توجه عرفا، اندیشمندان و هنرمندان در سدههای گوناگون بوده است و تا کنون هنرمندان بسیاری برای کتابآرایی آن تلاش داشتهاند که از مهمترین آنها میتوان به خمسه نظامی 956 ه.ق، متعلق به مدرسه عالی سپهسالار اشاره نمود که مزین به سینگاره، صفحات مذهّب و خوشنویسی مرشد بن خواجه میرک شیرازی میباشد.
پژوهش پیش رو ضمن معرفی این نسخه بی بدیل، آن را از منظر ساختار و نحوه تنظیم و روش نگارگری و تذهیب و تجلید به روش توصیفی-تحلیلی مورد مطالعه قرار میدهد. اگرچه هیچ یک از مجلس نگارههاو صفحات مذهّب آن امضا ندارد، این خمسه از لحاظ زمانی بسیار نزدیک به خمسه تهماسبی موجود در موزه بریتانیا است و چنانچه آن را متعلق به زمانی بدانیم که پایتخت در تبریز بوده است، خمسه نظامی موجود در مدرسه عالی سپه سالارظاهراًزمانی به دست هنرمندان نقاش، مذهّب و خوشنویس سپرده شده است که پایتخت به قزوین انتقال یافته است و احتمال اینکه برخی از همان هنرمندان این نسخه تزیین کرده باشند، بسیار زیاد است.
مقدمه
خمسه نظامی با افسانهها، اسطورهها و داستانهای تاریخی و ملی ایرانیان به عنوان گنج فرهنگ ایران باستان محسوب می شود که مانند دیگر نفایس مطرح جهان شهرتی وصفناپذیر دارد و ارزش واقعی شاهکارها، پیش صاحبنظران جلوهگر میگردد؛ ولی سزاوار است جهانیان بیشازپیش با این گنجینه ادبی آشنا شوند. گرچه فردوسی پیش از او از شجاعتها، خردپردازیها، وطنپرستیها و افتخارات والای ایرانی سخن گفته بود، درباره بزمها، شادخواریها، عشقها و احساسها، حکمتها و اندرزها، توصیف دشت و باغ و بوستان و قصرها و آتشگاهها، دلیریها و موسیقی و الحان کسی مانند نظامی داد سخن نداده است
سرودههای وی تا پایان قرن ششم هجری قمری توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند و شرحی بر آموزههای عارفانه و صوفیانه این شاعر وارسته باشد که همواره او را قادر ساخته بود تجلیات مادی عوالم مثالی را توصیف نماید.
در تاریخ نگارگری ایران از قرن هفتم هجری قمری به بعد و با شکلگیری کارگاههای سلطنتی، متون خاصی از ادب پارسی همچون شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی مورد توجه مداوم بوده اند؛ ولی خمسه نظامی به دلیل انتخاب حکایتهای زیبا و عبرتآموز همراه با صحنهپردازیها و توصیفات دقیق تصویری از استقبال ویژهای میان نگارگران دورههای گوناگون برخوردار بوده است؛ چنانکه بین سالهای 956-930ه.ق همزمان با حکومت شاه تهماسب صفوی در تبریز پنج بار کتابآرایی شد و امروزه در قالب نسخههای ارزشمندی مانند خمسه نظامی موجود در مدرسه عالی سپهسالار به یادگار مانده است
خمسه نظامی که در دوره شاهتهماسب مصور شده است، احتمال دارد تصویرسازی آن در مکتب نگارگری تبریز آغاز شده و در مکتب قزوین به اتمام رسیده باشد. این نسخه نفیس توسط مشیرالدوله سپهسالار اعظم در 1297ه.ق وقف کتابخانه سپه سالار شده است و هماکنون جزو معدود شاهکارهای هنری است که در ایران وجود دارد. ازآنجاکه این شاهکار عظیم هنری تا کنون به صورت مستقل مورد پژوهش واقع نشده و در موارد معدودی نیز ذیل بررسی نگارههای آن به طور اجمالی معرفی شده است، این تحقیق در صدد است این گنجینه ادبی-هنری را مورد مطالعه قرار دهد تا ارزش و اهمیت آن را برای جامعه هنری و به ویژه محققان، دانشگاهیان و دانشجویان تبیین نماید.
کتابآرایی نسخه خمسه نظامی - مصورسازی خمسه نظامی -
هنر نگارگری ایران با تصویرسازی نسخ خطی پیوندی ناگسستنی دارد. اگرچه نسخ مصور حاصل همکاری نگارگران و خوشنویسان میباشد، در بهترین نمونههای نگارگری، نظیر مکتب هرات تیموری و تبریز صفوی، هنر نگارگری بر خطاطی پیشی گرفته است
در ایران پیش از اسلام سنت تزیین، نگارش و ساخت کتاب از زمانهای دور رایج بوده است؛ اما مهمترین اسنادی که اطلاعاتی در زمینه وضعیت کتابآرایی آن دوره در اختیار ما میگذارند، برخی کتب مذهبی مانویان از قرون دوم و سوم هجری قمری است که از تورفان چین به دست آمدهاند و تأثیر آنها را بر هنر اسلامی نمایان میکند
خمسه نظامی از زمان تدوین تا کنون به دلیل انتخاب حکایتهای زیبا و عبرتآموز همراه با صحنهپردازیها و توصیفات دقیق تصویری، از استقبال ویژهای میان هنرمندان دورههای گوناگون برخوردار بوده است. نسخههای مصور فراوانی از خمسه نظامی موجب فخر و مباهات کتابخانههای سراسر جهان گشته است که از مهمترین آنها میتوان به خمسه نظامی متعلق به 956ه.ق اشاره نمود که هماکنون در مدرسه عالی سپهسالار نگهداری میشود. شناخت نحوه کتابآرایی دوره صفویه و ویژگیهای آن به تبع در معرفی این نسخه مؤثر خواهد بود.
معرفی خمسه نظامی موجود در مدرسه عالی سپهسالار
این نسخه که در کتاب »شاهکارهای نگارگری« با عنوان خمسه نظامی شماره 400 ذکر گشته است، در عهد شاهتهماسب صفوی توسط مرشد بن خواجه میرک شیرازی به خط نستعلیق خوب خوشنویسی شده است و هم اکنون در مدرسه عالی سپهسالار - شهید مطهری - نگهداری میشود. این خمسه در قطع خشتی و با 413 ورق که در هر صفحه آن نوزده سطر کتابت شده است، در سی مجلس نگاره بسیار ظریف در صفحات مختلف آن تصویرسازی شده و تمام مجالس نگارگری آن در ابعاد 20*32/5 سانتیمتر و به صورت تمام صفحه اجرا گشته است. پیش از شروع مثنویهای نظامی، دیباچهایبا مذهّب عالی وجود دارد که متشکل از صفحه مزدوجی است که اشعاری در ترنجهای میانی آن به خط نستعلیق و به رنگ طلایی بر زمینه ای لاجوردی کتابت شده است.
همچنین در این شاهکار بینظیر هفت سرلوح در ابتدای هر یک از مثنویها و دو صفحه انجامه به صورت تمام صفحه وجود دارد. متن این نسخه که بر روی کاغذ خان بالغ با حاشیه سمرقندی خوشنویسی شده، بنا بر یادداشت کاتب آن در صفحه انجامه، در 25 ماه صفر سال 956ه.ق به اتمام رسیده است. این نسخه نفیس و ارزشمند با جلدی بسیار زیبا و محکم و از انواع جلد لاکی و قهوه ای تیره و به صورت دورو تجلید شده است.
جلد نسخه خمسه نظامی
این نسخه نفیس و ارزشمند دارای پوششی بسیار زیبا و محکم است که از انواع جلد لاکی - روغنی - و قهوهای تیره و به صورت دورو میباشد.1 تزیینات روی جلد که با تکنیک ضربی زرکوب مقوایی عطف تیماج قهوهای تیره اجرا شده است، متشکل از این نقوش است: یک ترنج در وسط جلد و دو سرترنج که در بالا و پایین آن قرار دارد، لچکیها در چهار گوشه تعبیه شده اند و طرح کتیبهای نیز در حاشیه جلد نقش بسته است. تمام سطح نقوش اصلی با اسلیمیهای دارای تزیینات گل و بوته و ختایی پوشانده است. ازآنجاکه تمام سطح جلد با نقوش زرین پوشانده شده است، لچکیها به سختی مشاهده میشوند.
داخل جلد نیز دارای تزییناتی به صورت لچک ترنج است که ترنج مرکزی با دو سرترنج در میانه طرح قرار دارد و در اطراف آن دو حاشیه با نقوش کتیبهای وجود دارد که داخل حاشیه اول و اطراف ترنج میانی با نقوش اسلیمی ماری و گلدار مزین شده و در حاشیه بیرونی کتیبههایی متشکل از برگهای زرین بر زمینه سرمهای دیده می شود، ولی درون ترنج میانی و لچکیهای اطراف آن نقوشی از گل و بوته و ختاییهایی طلایی بر سطح سرمهای رنگ وجود دارد.
