بخشی از مقاله
چکیده
ازدست دادن آغوش گرم مادر و یا سایه پر مهر پدر برای همه افراد حتی در سنین بالا از حوادث تلخ و ناگواری است که اثرات زیادی بر روح و روان و افکار و رفتار فرد به خصوص کودکان و نوجوانان دارد و آثار سوء فقدان والدین بر ساحت های مختلف تربیتی و آموزشی فرزندان انکارناپذیر می باشد به گونه ای که مقوله افت تحصیلی اینگونه دانش آموزان، در صدر دغدغه های آموزشی و پرورشی متولیان تعلیم و تربیت قرار گرفته است.
پژوهش حاضر با هدف شناخت اثرات تربیتی و آموزشی نبود پدر یا مادر با مطالعه و بررسی مقالات و کتاب های مرتبط با موضوع انجام شده و سعی گردیده تا در حد توان منابع و پژوهش های انجام شده از نظر تعداد و موضوع در حد مطلوب باشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که نقش پدر یا مادر در حفظ و تعادل خانواده کلیدی است و از دست دادن هریک از آنها سبب مشکلات عدیده ای برای افراد خانواده می گردد و چنانچه وجود حمایت های جامعه از ایتام به نحو مطلوب باشد می تواند از اثرات این مشکلات بکاهد.
مقدمه
خانواده، نخستین نهاد اجتماعی است که فرد در آن پا به عرصه زندگی میگذارد و اولین پایههای تربیت و تعلیم در آن گذارده میشود. نخستین محیطی که کودک در آن پرورش می یابد و در رفتار بعدی فرد فوق العاده موثر است، خانواده است. در واقع خانواده، زنجیره ارتباطی اجتماع و تضمین کننده آرامش و ثبات جامعه است. وجود محبت و عاطفه در خانواده رمز سعادت و خوشبختی انسان است و کلید بسیاری از مشکلات و راه جلب احترام و رعایت حقوق دیگران است.
عاطفه، عشق و محبت به فرزندان، میتواند اراده متزلزل و روح آشفته آنان را درمان کند و آنان را به زندگی سعادتمند و موفق امیدوار سازد . کودکان برای رشد متعادل و روانی و اجتماعی نیاز مبرمی به آرامش و امنیت و محبت در خانواده دارند. اهمیت این مسأله از آنجا بیشتر آشکار می شود که جامعه شناسان بقا جامعه را در گرو بقای خانواده و موفقیت و شکست جامعه را در سلامت و یا گسستگی نهاد خانواده،یافته اند.
ازدست دادن آغوش گرم مادر و یا سایه پر مهر پدر برای همه افراد حتی درسنین بالا از حوادث تلخ و ناگواری است که اثرات زیادی برا روح و روان وافکار و رفتار فرد به خصوص کودکان و نوجوانان دارد.
یتیمی بیش از آنکه رنج انفرادی باشد یک مسئله بزرگ اجتماعی است که در صورت بی توجهی به آن منشأ بسیاری از نابسمانی ها ،خودکشی ها ، ترک تحصیل و … است.عدم حضور هریک از والدین در محیط خانواده، تعادل آن را به هم زده و آثاری سوء بر رشد طبیعی فرزندان می گذارد.
ادیان مختلف به خصوص اسلام همه ی افراد جامعه را به یتیم نوازی دعوت کرده است. از نظر اسلام یتیم در شمار خویشاوندان انسان به شمار می آید.
با توجه به اهمیت موضوع و افزایش تعداد فرزندان محروم از پدر و مادر مطالعات بسیاری در این خصوص انجام گرفته است. در این پژوهش سعی شده است ضمن مطالعه و استفاده از نظرات و پیشنهادات سایر محققین و جمع بندی آنها در زمینه های مختلف، توصیه های کاربردی و پیشنهادی در افکار عمومی و مسئولین زیربط برای حمایت هرچه بیشتر مادی و معنوی از ایتام جهت پرکردن خلأ حضور والدین صورت گیرد.
پیشینه تحقیق
حسین مولایی در سال1380در تحقیقی با عنوان» بررسی تأثیر آسیب های خانواده اعم از طلاق و جدایی والدین،چند همسرگزینی پدر،مهاجرت پدرو فوت والدین بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان مقطع راهنمایی در استان سیستان و بلوچستان« به این نتیجه رسید که فوت هریک از والدین باعث افت عملکرد تحصیلی دانش آموزان می شود
جمشید معتمدیان و صادق موسوی در تحقیقی گسترده با عنوان»علل مردرودی و ترک تحصیل در پایه اول ابتدایی و اول راهنمایی تحصیلی کشوردر سال «1379 در 27 استان به این نتیجه رسیدند که اصلی ترین علت مردودی،شکست تحصیلی و ترک تحصیل دانش آموزان را فقدان پدر یا مادر تشخیص دادند.
کیوان احمد نژاد در پژوهشی با عنوان»بررسی میزان تأثیر فقدان پدر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در دوره ابتدایی استان کردستان در سال«1378-79 به این نتایج رسیده است:
.1پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارای پدر بیش از دانش آموزان فاقد پدر است.
.2پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پسر دارای پدر بیش از دانش آموزان پسر فاقد پدر است.
3.پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختر دارای پدر بیش از دانش آموزان دختر فاقد پدر است.
.4پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دخترفاقد پدر بیش از دانش آموزان پسر فاقد پدر است.
محمدرضا محمدپور و حسین الهام پور - - 1373 درتحقیقی با عنوان» مقایسه بین دانشجویان دختر و پسر مراکز تربیت معلم خوزستان از لحاظ وضعیت خانوادگی و تحصیلی« به این نتیجه رسیدند که عملکرد تحصیلی دانشجویان فاقد مادر نسبت به دانشجویان پسر واجد مادر بالاتر است
بهنام مکوندی و بهمن نجاریان و حسین شکرکن در سال 1372پژوهشی با عنوان» مقایسه عملکرد تحصیلی و سازگاری دانش آموزان پسر شاهد با دانش آموزان پسر غیر شاهد واجد و فاقد پدر در مدارس ابتدایی اهواز« انجام دادند.نتایج به دست آمده نشان داد که دانش آموزان شاهد از نظر عملکرد تحصیلی و سازگاری در محیط مدرسه تفاوت معناداری با دانش آموزان فاقد پدر و دانش آموزان واجد پدر وجود ندارد
محمد اکبرنژاد در پژوهشی تحت عنوان»مقایسه پیشرفت تحصیلی انواع دانش آموزان یتیم دختر و پسر با دانش آموزان غیر یتیم شهر یزد « به این نتیجه رسید که بین وضعیت تحصیلی دانش آموزان یتیم تحت پوشش نهاد های حمایتی ودانش آموزان غیر یتیم تفاوت معناداری دیده نمی شود.
بوت ومارگارت زولر - - 1995 در میان دانش آموزان 80روستای سوئیس تحقیقی را انجام دادندکه نتیجه آن بیانگر این مطلب است که بچه هایی که محرومیت دائم یا موقت از پدردارند در امورآموزشی و تحصیلی بسیار ضعیفتر از بچه هایی هستند که به طور مداوم پدرشان در کنار آنها حضور دارد.
زیمایلز ولی - - 1991 در ارتباط با عملکرد تحصیلی دانش آموزان متعلق به خانواده های محروم از پدر و تک سرپرست تحقیقی انجام داده است که نتیجه آن افت تحصیلی بیشتری برای این دانش آموزان نشان می دهد
واتسون و پراتینسکی - - 1988 در پژوهشی به این نتیجه دست یافتند که فقدان پدر درخانواده بر رشد تحصیلی و عاطفی فرزندان تأثیرات منفی دارد.
شلینی و مهتا و پوتهن - - 1986 تحقیقی جامع در مورد خانواده های تک سرپرست در هندوستان انجام دادند. این تحقیق بیان می کند که شیوع مشکلات تحصیلی و رفتاری در این خانواده ها به مراتب بیشتر از سایر خانواده ها می باشد.
چاپمن - - 1983 نشان داد دانش آموزان فاقد پدر در زمینه خواندن به طور معناداری نسبت به گروه واجد پدر از پیشرفت کمتری برخوردار هستند.
روش پژوهش
روش پژوهش در این مقاله،روش کتابخانه ای است.درروش کتابخانه ای حوزه کار محقق اسناد،مقاله ها،کتاب ها و…می باشد که با محیط بیرونی ارتباطی ندارد . اصلی ترین منابع در این روش کتاب و مقالات می باشد.گام اساسی در این روش نقد نظریاتی است که ممکن است در کتاب و سایر اسناد مکتوب منتشر شده باشد.روش کتابخانه ای تقریبا به نوعی در تمام پژوهش های علمی مورد استفاده قرار می گیرد.پژوهشگر نتایج مطالعات خود را در ابزار مناسب از قبیل فیش،جدول و فرم ثبت و نگهداری و درپایان طبقه بندی و بهره برداری از آنها اقدام می کند.در این پژوهش سعی شده است تاازطریق درج اطلاعات در فیش ها و جمع آوری آنهارادسته بندی و بهره برداری نماید .
خانواده و فقدان والدین
خانواده متشکل از شوهر،زن و فرزندان از نخستین گروه اجتماعی هستندکه بیش از هرمحیط دیگری در تربیت و رشد فرزندان تاثیر دارند. تربیت فرزندانی پویا،جامعه پذیر،دارای بصیرت و بینش انسانی در بستر خانواده و محیطی سالم و به دور از تنش های روحی و روانی امکان پذیر خواهد بود. نقش محبت و تاثیر خانواده به خصوص در سالهای اولیه رشد کودک انکارناپذیر است. کودکان نخستین وابستگی های عاطفی نزدیک و صمیمی خود را در خانواده برقرار می سازند و درونی کردن ارزشها و هنجارهای فرهنگی را در آن آغاز می کنند. کارکرد عاطفی خانواده از نیاز انسان به محبت و وابستگی ها ناشی می شود، بدون وجود محبت و احساس پیوستگی، خانواده ممکن است با مشکلات عاطفی و روانی مواجه گردد.
خانواده از نگاه قرآن یک واحد اجتماعی است که هدف از آن در نگاه قرآن, تأمین سلامت روانی برای زن و شوهر, پدر و مادر و فرزندان است. همچنین قرآن هدف تشکیل خانواده را ایجاد آمادگی برای برخورد و رویارویی با پدیده های اجتماعی می داند.
به طور کلی اکثر محققان و پژوهشگران تعلیم و تربیت، روانشناسان و جامعه شناسان در مطالعات و تحقیقات خود به این نتیجه رسیدهاند که خانواده به عنوان عامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی فرزندان، نقش وی ژهای در گرایش و یا عدم گرایش به بزهکاری نوجوانان و جوانان دارند.
تعادل خانواده موضوعی است که مورد تاکید بسیاری از روانشناسان،جامعه شناسان و سازمان های تربیتی و آموزشی قرار دارد.خانواده ای متعادل است که در آن 2 رکن و 2 استوانه وجودی یعنی مادر و پدر حاضر باشند و همچون دو کفه ترازو وضعی متوازن و متعادل پدید آورند. مطمئنا اگر یکی از این دو کفه غایب باشند، تربیت کودک دچار عارضه خواهد شد.
همان گونه که نظام خانواده بر رفتار و رشد اعضای خود تأثیر دارد از هم گسستگی و تزلزل آن نیز بر رشد روحی و جسمی فرزندان اثرات شگرفی دارد. بی شک فقدان پدر یا مادر وخلأ عاطفی،روانی،اجتماعی ناشی از آن می تواند اختلالات زیادی را در رفتارها و عملکردهای تحصیلی فرزندان به وجود آورد.کوریگان اشاره می کند دانش آموزان وقتی پا به مدرسه می گذارند با خود شرایط زندگی خودشان را می برند و تأثیر این شرایط بر عملکرد تحصیلی آن ها غیر قابل انکار است
یتیم درلغت به معنای فرد،تنها و تک و از کلمه یَتَمَ،یَتَیَمُ می آید و به انسانی گفته می شود که والدین خود را قبل از سن بلوغ و قانونی از دست داده باشد.
یتیم شدن برای آدمی اتفاقیاست که غالباً غیر قابل پیش بینی و پیشگیری می باشد و ممکن است هر لحظه و در هر کجا ، هر فردی با واقعه فوت و از دست دادن پدر و مادرش مواجه شود و این رخداد رویه و روال زندگی او را تغییر دهد.یتیم شدن در صورت کم توجهی می تواتد باعث افت تحصیلی،بزهکاری،مشکلات شخصیتی و …فرزندان شود.
دین اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین الهی، همواره، مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام کافی است که بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است.
اثر حضور پدر در خانواده
اثرات حضور پدر در خانواده بسیار زیاد است زیرا پدر مسئول خانه ، عامل ایجاد نظم و امنیت ، عامل اجرای قانون و انضباط و سر و سامان دهنده امور زندگی است. فرزند با استفاده از رهبری های پدر در راه و رسم درست گام می نهد و به تکمیل و تکامل خود می پردازد، احساس امنیت می کند و به زندگی دلگرم می شود. پدر برای کودک همدم،همبازی،رفیق و مانوس است. کودک حضور او را برای خود مغتنم می داند و در کنارش احساس غرور و سرافرازی می کند. با سخنان او می خندد، می آموزد و از طرز برخورد او با همسر، راه و روش زندگی را درک می کند.حضور پدر سبب ایجاد شخصیت سالم در کودک می شود و ناسازگاری و رفتارهای ضداجتماعی او را از میان می برد.
نقش پدر علاوه بر نان آور و حامی خانواده بودن در تربیت و تعلیم فرزندان نیز بسیار مهم است و او می تواند با به کار بستن نقش صمیمانه در پرورش فرزند در ساخت روانی به خصوص در تحول شناختی و عاطفی وی تأثیر فراوانی داشته باشد. زیگموند فروید معتقد است که:»در دوران کودکی و نوجوانی هیچ نیازی نیرومندتر از نیاز به حمایت پدر نیست
حضور پدری سالم و مقتدر در کنار فرزندان، به افزایش سازگاری وکاهش پرخاشگری در آنها کمک می کند همچنین در جهت گیری جنسی مناسب دختران و پسران نقش مهمی ایفا می کند
پسر محروم از پدر، علاوه بر نداشتن یک الگویمناسبِ نقش های مردانه ، احتمالا با مادری مواجه می شود که رفتار مردانه را تشویق نمی کند. اغلب پسران محروم از پدر از سوی همسالان خویش به علت فقدان رفتار مردانه ، به ویژه هنگام شروع سال تحصیلی یا در بازی ها، مورد طرد قرار می گیرند. در اینجاست که کودک دچار اغتشاش و تعارض در نقش جنسیتی خود می شود، زیرا بین آنچه مورد توجه و تشویق مادر است و آنچه همسالان می پسندند تفاوت وجود دارد.
چنانچه کودکی از نظر عاطفی و آموزشی شدیدا به مادرش متکی باشد، ممکن است نقشهای مردانه را کسب نکند. با این حال ، حفظ ثبات و همسانی در رفتار براساس یک معیار درونی از صفات مردانه و زنانه برای یک پسر فاقد پدر ممکن است بسیار مشکل باشد و منجر به اضطراب در وی می شود.
دختر محروم از پدر در زمینه رشد روابط با جنس مخالف و رشد اجتماعی آسیب می بینند . چنین رفتارهایی ممکن است تجلی کمبود دختران در برقراری روابط معنی دار با یک مرد بالغ در محیط زندگی خانوادگی خود باشد. ای ن در حالی است که بسیاری از مطالعات جدید نشان داده اند که حضور پدر یکی از عوامل موثر مهارت دختران در ریاضیات است و در کنار سختگیری پدرانه مدت زمانی که پدران صرف خواندن با فرزندانشان می کنند باعث افزایش قدرت کلامی دخترانشان می شود. دختران فاقد پدر اغلب در مواجهه با مشکلات خود بسیار آسیب پذیر و شکننده هستند. بسیاری از محققان معتقدند علایمی نظیر ناسازگاری مداوم در مدرسه و رفتارهای احساسی در بین دختران فاقد پدر که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند، مشاهده می شود
وقتی با مرگ پدر، خانواده از مدیریت وی محروم می شود،در فرزندان تغییرات روان شناختی ایجاد می شود که تحمل آن برای بسیاری از کودکان دشوار است و موجب به هم خوردن تعادل روانی آنان می شود. مرگ پدر ممکن است در کودکان استرس، اضطراب و ناامنی ایجاد کند و آنان را به سمتی سوق دهد که به نابسامانی روانی کشیده شوند و رابطه آنها با محیط اطراف گسسته شود. پژوهش ها در ایران و دیگر کشورها نشان می دهد که نوجوانان محروم از پدر بیش از نوجوانان دارای پدر، مستعد بروز انواع مشکلات عاطفی - رفتاری از جمله مشکلات اضطرابی، افسردگی، مشکلات بدنی و اختلال نافرمانی مقابله ای و ضعف در عملکرد تحصیلی هستند
در اینجا به بازنگری نمونه هایی از پژوهش های انجام شده در خصوص فقدان پدر،در چند دهه ی اخیر می پردازیم که ممکن است سودمند باشد.
شهربانو قهاری در پژوهشی به» بررسی مقایسه ای برخی از اختلالات روانی در کودکان 7 الی12 ساله شاهد محروم از پدر،جانباز و عادی شهرستان چالوس« پرداخته است.جامعه آماری این تحقیق 591 نفر از دانش آموزان محروم از پدر می باشد. یافته های این پژوهش که بین چهارگروه انجام گرفته است، تفاوت معناداری را بین دو گروه فاقد پدر و گروه گواه تأیید می کند
الناز پوراحمدی و همکاران تحقیقی با عنوان» اختلال های عاطفی-رفتاری و عملکرد تحصیلی کودکان 7 الی11سال محروم از پدر درشهر تهران« انجام داده است.جامعه آماری از بین دانش آموزان7تا11 ساله در 8مدرسه پسرانه و 8مدرسه دخترانه و 130 دانش آموز از بین 260دانش آموز شامل 65 پسر و 65 دختر با میانگین سنی 9/68 که پدرشان را از دست داده اند با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی و مبتنی بر هدف انتخاب شده اند
