بخشی از مقاله
چکیده
همزمان با آغاز شهرنشینی سنت دیرپای دفن مردگان در زیر کف خانهها متروک گردید و مراحل آغازین شیوهها و سنتهای تدفین به صورت دفن مردگان در محلی به نام قبرستان که عموماً در خارج از محوطه زیست بود، معمول گردید. با آغاز عصر آهن، سنتهای تدفین فراگیرتر شد و از مهمترین جنبههای تدفینی میتوان به گوناگونی ساختارهای تدفینی در این عصر اشاره کرد.
در بیشتر گورستانهای این دوره انواع مختلفی از سازه قبور قابل مشاهده است. از انواع ساختارهای گورهای عصر آهن میتوان گروه-های مختلفی از جمله قبور چهارچینه سنگی، دو چینهسنگی، کلانسنگی، دلمن، کورگان و ... را برشمرد. از میان این انواع، قبور چهار چینهسنگی مورد پرسش است. در این مقاله سعی بر این است با استفاده از دادههای تاریخی و باستانشناسی سبک معماری قبور چهارچینه سنگی گورستانهای غرب گیلان را بررسی کرده و در طی یک مقایسه و گونهشناختی تحلیلی این گورها با انواع-شان در مناطق دیگر به احتمال وجود تشابهات معماری در یک بازه زمانی توسط مردمانی که دارای خاستگاه مشترک میباشند، در حوزههای همزمان و همجوار پی برد.
مقدمه
یکی از مهمترین جنبههای سنتهای تدفینی در عصر آهن، گوناگونی ساختارهای تدفینی است. در این عصر تدفین در محلی تحت عنوان گورستان، که در حاشیه محلهای استقراری بوده است، فراگیرتر شد. از بین انواع گورهای این عصر، قبور چهارچینه - سنگی که دارای ساختاری تماما از سنگ میباشند. صاحبان این نوع قبور در خط آذربایجان و بخشی از گیلان شرقی در کوهپایهها مستقر بودند و به جهت نزدیکی کوهستان و دارا بودن و استفاده از عنصر سنگ، قبور خود را به بهترین و بزرگترین شکل ممکن ساختهاند که در واقع به نوعی بیانگر منزلت و جایگاه اجتماعی شخص متوفی نیز بوده است.
این قبور به سبب سنگچین محیطی گور میتوانند در شکلهای متفاوتی باشند ولی اغلب با سنگچینی به شکل مدور دیده شدهندا . این گور عموماً در جاهایی که دارای منابع سنگی فراروانی است دیده میشود. شناسایی و کاوش قبور چهارچینه سنگی با توجه به سنگهای روی گور، آسانتر است. در احداث این نوع گورها، سنگهای مورد نیاز را حتی از مناطق اطراف و دور تهیه میکردند، بطوریکه با شناسایی شکل و رنگ سنگ تا حد زیادی وضیعت تدفین و خاستگاه سنگها قابل پیشبینی خواهد بود
در این مقاله سعی بر این است با استفاده از دادههای تاریخی/ باستانشناسی و با رویکرد تحلیلی/ تطبیقی، سبک معماری گورهای چهارچینه سنگی گورستانهای غرب گیلان را گونهشناسی شود و در طی مقایسه این گورها با انواعشان در مناطق دیگر به احتمال وجود تشابهات معماری در پس وجود یک خاستگاه مشترک فرهنگی در یک بازه زمانی توسط مردمانی در مناطق جغرافیایی مختلف اما دارای فرهنگ و خاستگاه یکسان پی برد.
درآمدی بر گونهشناختی در باستانشناسی
گونهشناسی تقسیمبندی و تنظیم دادههاست با توجه به مشخصات آنها و بر پایه معیار یا معیارهایی خاص. گونهشناسی، دستهبندی کردن گروههایی است که ذاتاً جنبههای مشترک دارند، یعنی از نظر گونهشناسی همه اعضای یک گونه یکی به حساب میآید و تشابه آنها ناشی از این حقیقت است که همگی آنها با قوانین علمی مشابهی سازگار میشوند و براساس آن توسعه می-یابند؛ بنابراین، گونهشناسیها دستهبندیهایی را به نمایش در میآورند که خود در طبیعت به طور ذاتی وجود دارند.
بسیاری از تحلیلهای باستانشناسی بر پایه گونهشناسی یک پدیده خاص استوار است. بسیاری از این تحلیلها که از دل گونهشناسی بیرون میآیند به صورت کیفی یا کمی انجام میگیرند. آنچه در تحلیلهای گونهشناختی در باستانشناختی اهمیت دارد انتخاب درست و کافی از جامعه آماری و همچنین مطالعه و بررسی تمامی این جامعه یا بخشی از جامعه که بتوان آن را به تمام جامعه تعمیم داد. مطالعه ویژگیها و عوامل درونی و بیرونی که بر جامعه آماری تأثیر گذار بوده نیز نباید از نظر دور نگه داشته شود چون این عوامل در پیدایش و شکلگیری بسیاری از ویژگیهای جامعه آماری تأثیر گذار بوده است.
قبور چهارچینه سنگی
در این نوع قبور که به چهار دیواری نیز مرسوماند، پس از خاکبرداری زمین در ابعاد مختلف دیوارههای چهارگانه آنها با سنگهای قلوه و لاشه به صورت خشکهچین و یا با ملاط گل رس چیده میشوند. بر روی تدفین صورت گرفته خاک می-ریختهاند تا جایی که نیمه یا بعضاً تمام گور پوشیده از خاک میشده است. روی گور با سنگهایی که بر روی دو دیوار طولی آن قرار میگرفت بسته میشد.
این نوع قبور برای تدفین یک نفر است ولی بعضاً دو نفر و حتی بیشتر قابل مشاهده است. در بعضی از این نوع گور تنها دو دیوار طولی گور دارای سنگچین است و بخش عرضی آن تنها با خاکبرداری از زمین شکل گرفته است و فاقد دیوار است .[2] دیواره این نوع قبور به دو صورت ساخته میشده است: دیوارهها از سنگهای نه چندان بزرگ و به صورت قفل و بند ساخته شده که این شکل معمولاً در نقاط کوهستانی مرسوم بوده است و یا دیوارهها به وسیله چند لاشه سنگ ساخته شده است. و بعضاً در دشتها و مناطق غیر کوهستانی هر دو نوع قابل مشاهده است. علت تفاوت
ساختمان گورهای چهارچینهای صرفاً در شکل ظاهری سنگی است که در ساختمان آنها به کار رفته است. در نقاط کوهستانی که سنگهای ورقهای نسبتا بزرگ صاف قابل دسترس است، هر چهار جانب دیواره گور را به وسیله یک قطعه از آن سنگها که به شکل عمودی کار گذاشتهاند، مسدود کردهاند.
برای پوشش سقف سنگ میبایست سراسر عرض گور را دربر میگرفت و دو سر آنها بر روی دیوارههای طولی قرار میگرفت. عرض این نوع قبور به نسبت سایر قبوری که در سازه آنها از لاشه سنگ استفاده کردهاند، کمتر است. و علت اصلی این امر به احتمال عدم دسترسی به سنگهایی با حجم مناسب، طول و عرض مورد نظر است. در نوع دیگر از قبور چهارچینه سنگی، پوشش رویی قبور در زیر قشری از خاک پنهان بوده است و محدوده گور در سطح زمین با قلوه سنگهای متوسط به صورت بیضی و یا دایرهای نامنظم مشخص شده است
قبور چهارچینه سنگی گورستانهای غرب گیلان -1 گورستان تول
در این گورستان گور شماره 2 در ابعاد 140×70×60 سانتیمتر و در جهت شمالی- جنوبی قرار داشت. گور از نوع قبور چهار چینهسنگی و دیواره های آنها با یک ردیف سنگ که به طور عمودی در زمین نشانده شده شکل گرفته بود. روی گور نیز با دو قطعهخته سنگ کاملاً پوشانده شده بود .[4] گور شماره 4 در ابعاد 130×70×50 سانتیمتر با یک ردیف سنگچین شکل گرفته و فضای درونی آن با خاک دستی پر شده است.
3 عدد سنگ بزرگ و مسطح آهکی بر روی خاک دستی درون گور که تا ابتدای دیواره گور امتداد مییافت قرار داده شده بود. گور شماره 5 در ابعاد 170×50×50 سانتیمتر در جهت شمالشرقی-جنوبغربی تنها با یک ردیف سنگچین شکل گرفته بود. روی گور با چند قطعه سنگ کوچک پوشانده شده و تمامی فضای گور از خاک دستی پر شده بود. گور 6 در شرق گور 5 و به موازات آن در ابعاد 170×50×50 سانتیمتر شکل گرفته و دیواره گور از دو ردیف سنگ آهکی تشکیل شده بود
-2 گورستان وسکه
گورهای چهار چینهسنگی از شاخصترین گورهای کاوش شده در محوطه باستانی وسکه به شمار میروند. گورهای کشف شده علاوه بر دیواره سنگی در دو ضلع طولی خود دارای دیواری پشت بند به ضخامت 80 تا 100 سانتیمتر میباشند که استحکام و نگهداری دیوارهای گور را تقویت میکندروی. گور نیز عموماً با چند قطعه سنگ بزرگ و حجیم پوشش داده شده است. به منظور استحکام بیشتر با برش قسمتی از لبه سنک آن را بر روی دو دیوار طولی کاملاً تثبیت نمودهاند. مدخل گورها عوماً در جهت شرق و یا شمالشرقی است که با جمع شدن دو دیواره طولی و بعضا عقبنشینی قطعه سنگهای جانبی با چند قطعه سنگ مسطح کاملاً چفت و بست گردیدهاند.
در کاوش این گورستان 4 قبر توسط هیأت حفاری مورد کاوش قرار گرفت. این گورها از نوع قبور سنگی اتاقی شکل با پلان مستطیل شکل و زوایای انحنا دار و ابعادی در حدود 200 × 150 سانتیمتر و ارتفاع 120 سانتیمتر که با لاشه و قلوه خشکه-چین شده بود. دو تخته سنگ مسطح به عنوان سرپوش بر روی قبر قرار گرفته بود. اما قبر شماره 3 که با قبور فوق از نظر معماری و هم تعداد اسکلتهای دفن شده تفاوت اساسی داشت، معماری این قبر از نوع قبور سنگی اتاقی شکل بوده و دیوارهها با 9 ردیف سنگ لاشه و قلوه بدون استفاده از ملاط به صورت خشکهچین شکل گرفته و دیوار انتهایی قبر از چهار قطعه سنگ مسطح و بزرگ ساخته شده است. تدفین داخل قبر دارای 3 اسکلت بوده است
