بخشی از مقاله
چکیده
با شروع دوره اسلامی و توجه بیشتر به طهارت و پاکی ، حوض و حوضخانه با کاربردهای مختلف و تزئینات متنوع، به عنصری مهم در معماری اسلامی تبدیل گردید. حوض/ حوضخانه، آبگیری مصنوعی و گاه طبیعی، مسقف یا روباز، کاربردی یا تزیینی در جاهای گوناگون است کهآبِ آن از نهرها ، چاه و باران تامین می شد و از این آب، بسته به کارکرد اصلی بنا - مساجد،کاخ ها، باغ ها و خانه ها - به منظور آشامیدن، آبیاری، غسل و وضو استفاده می شده است. بنابراین حوض/حوضخانه را علاوه بر اینکه میتوان جزئی جدایی ناپذیر از معماری اسلامی دانست، رکنی مهم نیز در معماری سنتی به شمار آورد.
حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی، از یک سو به دلیل معماری منحصر به فرد - اعم از سازه، نورگیریها، تاقها و حتی نحوه تأمین آب این حوضخانه ها - و از سویی دیگر به علت استفاده و کاربرد آن در مناطق خاص، فرصتی مناسب برای بررسی یک بنای ویژه را در اختیار ما قرار میدهد. دراین نوشتار، به فن شناسی و سبک شناسی حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی به صورت عام و مساجد شمال غرب کشور - نمونه موردی:مساجد شهرستان مهاباد - به صورت خاص پرداخته شد.
در این بین، حوضخانه مساجد عباس آقا، شاه درویش و رستم بیگ این شهرستان انتخاب و از طریق مشاهده، مصاحبه و مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری اطلاعات پرداخته شد. یافته ها نشان داد، رابطه معقولی میان کالبد این آثار و سازه تشکیل دهنده آن وجود دارد که موجب جذابیت و موفقیت آن شده است. ساخت حوضخانه در مساجد شهرستان مهاباد به دوره های صفویه و قاجاریه می رسد که همگی این بناها از یک فرم معماری پیروی می کنند. یک تاق کلمبو با آجرچینی رگ چین که بر روی چهار تویزه - دو تویزه اصلی در جبه های شمالی و جنوبی و دو تویزه فرعی در جبه های شرقی و غربی - اجرا شده و گوشه سازی آن در داخل بنا به روش دمغازه حل شده است. جرزهایی در گوشه های بنا که بار سقف رابه پی - که از نوع پی شفته آهکی است - منتقل می کنند.
دیوارهای این بناها از خشت و آجرهای چهار گوش قرمز بوده که به روش هم چین با ملات گچ و خاک کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا علاوه بر سرعت بخشیدن به اجرا و دارا بودن مقاومتی مناسب در برابر عوامل طبیعی و انسانی، در تعدیل دمای هوای داخل بنا نیز، نقشی برجسته ایفا نمایند. در فضای داخلی این حوضخانه ها، حوض در مرکز بنا واقع شده و از آن برای وضو گرفتن استفاده می شده است. آب این حوضخانه ها از چشمه هایی که از کوه جریان دارند، تامین گردیده و دوباره از آن سر ریز می شده است .
مقدمه
پیامبر اسلام ، نخستین مسجد اسلام را در شهر مدینه بنا نهاد که مسجدی بود بسیار ساده و مالامال از روحانیت و صفا. اصحاب پیامبر سنگهای بزرگ را میشکستند، سنگ لاشه تهیه میکردند، به دست حضرت میدادند و پیامبر خدا با دستهای خود سنگها را بدون استفاده از ملات ، روی هم قرار میدادند. نخستین مسجد اسلام، مسجدی بود در ابعاد 7,5 در 8,5 متر که ارتفاع دیوارهای آن به اندازه قد یک انسان معمولی درحالتی که دستهای خود رابه شکل کامل در بالای سرش به سمت آسمان کشیده است.
در مواقع عادی سال این مسجد، سقفی نداشت مگر در سرمای زمستان یا در گرمای تابستان. سقف این مسجد در تابستان حصیر و در زمستان پوست حیوانات بود. ستونهای این مسجد برای نگهداری بار این سقف ، تنه خشک نخلی بود که در وسط محوطه گذاشته بودند. در ابتدای ظهور اسلام،ایرانیان مسلمان هیچ اشکالی ندیدند که نماز را در معابد نیاکان خودکه خدا را بنام دیگری پرستش میکردند، اقامه کنند. به همین دلیل به سرعت معابد را تعمیر کردند یا اگر خراب نشده بود تغییراتی در آنها ایجاد کردند و برای تبدیل شدن به مسجد آنها را آماده کردند - پیر نیا، . - 137 :1362 شواهد گوناگون باستان شناسی از این حقیقت حکایت دارد که هنر و تمدن ساسانی همچنان در این دوره تداوم داشته است.
از آنجایی که لشگریان عرب، فرهنگ و تمدنی غنی نداشتن که با خود به ارمغان آورند، در این دوره زمینه برای گسترش هنر و فنون به هیچ عنوان مساعد نبود. به همین دلیل است که تغییر و تحولات در اماکن مذهبی این دوره به گونه های مختلف انجام شده است. این تغییرات متأثر از الگو برداری از مسجد نخستین اسلام، شرایط اقلیمی و نیازهای بنا برای تبدیل شدن به مسجدی ایده آل بود. در این تغییرات،گاه قسمتی از بنا کاسته میشد و گاهی قسمتی نیز به بنا اضافه میشد.
برای مثال مساجد چهار طاقی شهر یزد که مسلمانان ابتدا دیوار رو به قبله این چهارطاقی را بستند و در آن محراب مانندی را بنا نهادند و سایر قسمتهای بنا را دست نخورده باقی گذاشتند - همان، . - 139 از آنجا که معماری سنتی ایران همواره در خدمت مردم و استفاده کنندگان آن بوده است، تامین نیازهای آسایشی کاربران این اماکن ، یکی از محورهای اصلی تغییرات در طراحی مساجد بوده است.
تاقهای دو طرف محراب با دو دهانه بزرگ که تنها برای کشاندن آفتاب به داخل مسجد در مناطق سردسیر - از جمله مسجد ارک علی شاه تبریز - بود را میتوان از جمله ی تغییرات همساز با اقلیم در طراحی مساجد دانست. بنابراین میتوان گفت معماری مساجد ایرانی از کلیاتی عمومی و جزئیاتی که خاص هر دوره و هر منطقه بوده، پیروی کرده است. در معماری مساجد مناطق کردنشین نیز با توجه به اقلیم، دوره ی زمانی و نیاز کاربران عناصر تازه ای وارد شدند. هر یک از این عناصر به نوبه خود دارای ویژگی هایی بودند که در خدمت نماز گزاران قرار می گرفتند.
یکی از این عناصر بنام، گرم خانه بود یعنی برپائی شبستانهای ستوندار اما با دهانه های بسته،که مخصوص زمستان بوده است. دیگری وضو خانه بود، که پیش تر در پرستشگاه ها به اسم »پت سیاو« و »پادیاو« مشهور بودند و جماعت خودشان را در آنجا تمیز می کردند. همانی که بعدها توسط معماران مسلمان ایرانی به اسپانیا و سایر نقاط دنیا رفت و بنام »پاسیو« آوازه ای وسیع یافت.
در بعضی از مساجد، این وضو خانه ها به صورت حوضخانه بوده است. حوضخانه ها، از یک سو به دلیل معماری منحصر به فرد - اعم از سازه، نورگیریها،طاقها و حتی نحوه تأمین آب این حوضخانه ها - و از سویی دیگر به علت استفاده و کاربرد آن در مناطق خاص، فرصتی مناسب برای بررسی بنایی سنتی و اسلامی را در اختیار ما قرار میدهد که دراین نوشتار به فن شناسی و سبک شناسی این بناها می پردازیم.
سوال، فرضیه و روش تحقیق
به طور کلی این پژوهش در تلاش است که در زمینه ی مورد نظر، پاسخ سوالاتی را دریابد که این سؤالات عبارتند از:
1. حوضخانه چیست و در مساجد ایرانی اسلامی چه کاربردی داشته است؟
2. شیوه ساخت و کارکرد سازه ای حوضخانه مساجد ایرانی اسلامی شهرستان مهاباد به چه طریق بوده است؟
.3 با توجه به اقلیم مورد بررسی، برای ساخت این حوضخانه ها از چه سبک و چه فنونی استفاده شده است و پس از تعیین این موارد، دلایل استفاده از این سبک ها و فنون چه بوده است؟
در این راستا به فن شناسی، سبک شناسی،مصالح شناسی و همچنین بررسی نظام سازه ای حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی به صورت عام و مساجد شمال غرب کشور - نمونه موردی:مساجد شهرستان مهاباد - به صورت خاص پرداخته شد. در این بین، حوضخانه مساجد عباس آقا، شاه درویش و رستم بیگ این شهرستان انتخاب و از طریق مشاهده، مصاحبه و مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری اطلاعات پرداخته شد. تصور بر این است حوضخانه های این شهرستان می تواند از نمونه های منحصر به فرد در نوع خود باشد که دارای مشخصات سنتی و اسلامی ویژه ای است.
ضرورت تحقیق
حوض/حوضخانه را علاوه بر اینکه میتوان جزئی جدایی ناپذیر از معماری اسلامی دانست، رکنی مهم نیز در معماری سنتی به شمار می آید. حوضخانه ها ، از یک سو به دلیل معماری منحصر به فرد - اعم از سازه، نورگیریها،طاقها و حتی نحوه تأمین آب این حوضخانه ها - و از سویی دیگر به علت استفاده و کاربرد آن در مناطق خاص، فرصتی مناسب برای بررسی یک بنای ویژه را در اختیار ما قرار میدهد.
علاوه بر این موارد، اهمیت این پژوهش زمانی برجسته شد که در رابطه با بررسی ساختاری، فن شناسی و سبک شناسی این بناهای سنتی _ اسلامی که در مساجد این منطقه با کاربرد در وضوگیری و طهارت احداث شده اند ، هیچ منبعی در دست نبود تا اکنون که نیاز به مرمت، باز سازی و به عبارتی احیاء در این بناها به شکلی وا ضح و برج سته م شاهده می شود، مورد ا ستفاده قرار گیرد.
آرشیو سازمان میراث فرهنگی این شهرستان نشان داد که حتی کارشناسان این سازمان نیز، تنها به بررسی کلی و اجمالی این بناها بسنده کرده اند. لذا در این نوشتار به فن شناسی و سبک شناسی حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی به صورت عام و مساجد شمال غرب کشور - نمونه موردی:مساجد شهرستان مهاباد - به صورت خاص پرداخته شده است.
حوضخانه
با شروع دوره اسلامی و توجه بیشتر به طهارت و پاکی ،حوض و حوضخانه با کاربردهای مختلف و تزئینات متنوع، به عنصری مهم در معماری اسلامی تبدیل گردید. حوض / حوضخانه، آبگیری مصنوعی و گاه طبیعی، مسقف یا روباز، کاربردی یا تزیینی در جاهای گوناگون است کهآبِ آن از نهرها ، چاه و باران تامین می شد و ازاین آب، بسته به کارکرد اصلی بنا - مساجد،کاخها، باغها و خانه ها و... - به منظور آشامیدن، آبیاری، غسل و وضو استفاده می شده است.
- عطارزاده، . - 124 :1387 حوضخانه های مساجد در مراسم مذهبی و آداب تطهیر کاربرد داشته اند و به گونه ای طراحی میشدند که همزمان نمازگزاران بسیاری برای اقامه نماز، اقدام به وضو گرفتن نمایند. حوضخانه های مساجد منطقه موکریان - جنوب آذربایجان غربی و قسمتی از استان کردستان - از آثار با ارزشی است که وجود این حوضخانه ها به دوره های صفویه و قاجاریه می رسد.
در مساجد شهرستان مهاباد سه حوضخانه وجود دارد که به مساجد عباس آقا ، رستم بیگ و شاه درویش تعلق دارند. همگی این حوضخانه ها ، تابع یک فرم معماری هستند - یک نوع تاق، یک نوع تویزه، یک نوع جرز، یک نوع آجرچینی و دیوار چینی و همچنین یک نوع پی - . به همین دلیل میتوان فن و سبک ساخت این بناها را در یک دسته قرار داد. در همین راستا به فن شناسی و سبک شناسی اجزاء این بناها به صورت کلی میپردازیم.
بررسی پوشش های منحنی بکار رفته در حوضخانه ها
شکل هر پوشش منحنی بر پایه ی چفدی است که اساس تشکیل دهنده ی فرم آن نوع تاق و یا گنبد است - زمانی فرد، . - 234 :1381 چفد یک شکل است و فاقد بعد فضایی است همانند مربع، مستطیل و دایره که یک شکل را برای ما تداعی می کنند نه حجم را.
