مقاله لزوم توجه به مدیریت باران در منشاء

بخشی از مقاله

چکیده

خشک شدن خاك و افزایش سطوح غیر قابل نفوذ درجه حرارت محلی را اففزایش میدههد و باعث ک اهش بارنندگی در سسطوح وسیعتر خواهد گردید. دلیل خشکی خاك، نابودي پوشش گیاهی و دلیل نابودي پوشش گیاهی خروج آب از محل بارش میباششد که این شرایط جز با تغییر شیوه مدیریت منابع آب اصلاح نخواهد گردید. نگهداري رطوبت در محل بارش باران و به چچرخش درآوردن آن جهت مصرف گیاه و نفوذ مازاد آن به زمین چنانچه در مقیاس مناسب انجام شود، میتواند باعث تغییرات مثبت آب و هوایی بششود و از خشکی بیشتر و گرمایش سرزمین جلوگیري نماید .

اوضاع فعلی مدیریت آب باران تنها منجر به از دست رفتن آبها از سسطوح ششهري و طبیعی و خروج بی حاصل آنها از محل بارش و در نتیجه بر هم خوردن تعادل آبی در میکرواقلیمهاي مربوطه گردیده است و بننابراین نیاز به یک اقدام سریع در جهت حفظ رطوبت حاصل از بارندگی در اراضی شهري، کشاورزي، جنگل و مرتع و بیاببان - تا حد امکان - میباشد تا این مایه حیات به جاي اینکه از سطح خالی خاك تبخیر و یا به پایین دست زهکشی شود، بداخل زمین نفوذ نمموده و ییا از طریق تعرق به جو برگردد تا متقابلا هوا و بارشها را متعادل سازد.

مقدمه

دیدگاه جاري مدیریت منابع آب در کشور باعث تبخیر، خروج سریع بارشها از محل بارش در اراضی شهري و غیر ششهري و ورود آنها به دریا و کویر به همراه آلودگی شدید میباشد. در مواردي که سدهاي بزرگ در مسیر رواناب ساخته شده باشند این استثنا وجود دارد که اگر بارشها تداوم داشته و از شدت کافی برخوردار باشند، بخشی از این روانابها در پشت سدها ذخییره ششده و از خخروج آنهها و وقوع سیلاب جلوگیري خواهدشد.

البته در مورد سدها این سوال مطرح است که آیا با وجود فرسایش زیاد و برداشتهاي غیر قانونی در حوزههاي آبخیز بالادست که باعث کاهش آب ورودي به آنها و نیز همراه شده مقادیر زیاد رسوب با سیلاب شده است، باز هم ساخت سدهاي بزرگ که مستلزم صرف هزینه زیاد بوده و امکان تخلیه رسوب نیز ندارند به صلاح میباشد یاخیر. در هر حال اینکه اججازه داده شود تا بارشهاي واقع در هر محل از دسترس خارج شده و یا تبخیر گردد –حتی اگر بخشی از آن در پایین دست قابل استفاده باششد-این کار در واقع نوعی بر هم زدن چرخه آبی در زیرحوزه محل بارش به حساب میآید که اثرات منفی آن مورد بحث این نوشتار اسست.

از این دیدگاه راه حل درست این است که حداقل در مورد آن بخش از روانابهاي ناشی از بارندگی که در فاصله کوتاهی بعد از ججاري شدن تبخیر شده و یا به نوعی از دسترس خارج میشود، تتا آنججا ککه امککان دارد آنهها را در مححل ببارش در داخخل ششهرها، اراضی کشاورزي، جنگل و بیابانها نگه داریم بطوریکه رطوبت حاصل از بارندگی بتواند به داخل خاك نفوذ کرده آبهاي زیرزمیننی را تغذییه کند و یا پس از استفاده بوسیله پوشش گیاهی از طربق تعرق مجددا به جو برگردد تا بدین وسیله گرمایش زمین کاهش یافته و تععادل بارشها حفظ شود . - Karvcik , M, 2007 -

گیاهان تاثیر خود را در آب و هوا بصورت تنظیم سیکل آبی و انرژي خورشیدي مرتبط با آن میگذارد. عدم توجه انسانها به اینککه بارشها باید پس از نازل شدن بصورت توزیع شده به زمین نفوذ نموده و یا از طریق تعرق گیاهان و از همان محلی که بارش را دریافت میکند دوباره به جو برگردد، مهمترین عامل تغییرات آب و هوایی است. خاك خشک و سطوحی که بصورت مصصنوعی با مصصالح غییر قابل نفوذ عایق میشوند باعث افزایش حرارت محل شده و موجب کاهش بارندگی در سسطحی وسیعتر و همچنین اففزایش کربن در خاك میگردد.

حذف آب از اکوسیستم پوشش را کاهش میدهد و حذف پوشش گیاهی خاك را خششک میکنند. ایین دو با هم باعث بیابانی شدن و گرمایش زمین میشود . حتی اگر بتوان تاثیر گازهاي گلخانهاي را از بین برد ولی بازهم تغیییرات آب و ههوایی متوققف نمیشود مگر اینکه مدیریت بر منابع آب را اصلاح کنیم. حفظ چرخه آبی در میکرواقلیمهاي محلی، باعث معکوس شدن بخش عممده اي از تغییرات جاري آب و هوایی میشود که ارتباط مستقیمی با خارج کردن آب از محیطهاي خشکی دارد که متاثر از تولیید ححرارت گرمایشی است.

هدف از سیاست مدیریتی پیشنهادي

روش معمول مدیریت آب در ایران بر این فرض استوار است که همه بارشها به رودخانهها ختم میشود و یا ببه آبههاي زیرزمیننی میپیوندد و لذا براي بهره برداري از آن به ساخت سدهاي بزرگ و یا حفر چاههاي عمییق رو آورده ششده اسست. در مقایسسه، روششهاي دیگر تامین آب نظیر استحصال آب باران غیر متعارف خوانده شده و غیر اقتصادي قلمداد شده است - ك. جمالی و ب. زهرایی، . - 1397 در شرایط فعلی بخشی از جریانات سطحی ناشی از بارندگی معمولا در مسیر خود با انواع آلودگیهها مخلوط شده، همراه با رسوبات حاصل از فرسایش خاك از سطح شهرها و اراضی طبیعی، زهکشی و به عنوان جریانات مزاحم و مخرب از محیط دفع میگردند.

با ایین رویکرد یعنی نادیده گرفتن استفاده از چرخه آبی در حوزههاي بالادستی، عملا از سهم بزرگی از بارندگی که بلافاصله و ییا در فاصصله کمی از محل بارش بدون استفاده از سطح خاك تبخیر میشود صرفنظر شده است. این کار منجر به تخریب خاك و خشکی زمین و از بین رفتن پوشش شده و همچنین منابع آبی عمدهاي را هدر میدهد. از آنجا که ظرفیت نگهداري و نفوذ آب در خخاك مححدود اسست، مازاد بارندگی در صورت عدم تبخیر موجب ایجاد رواناب و فرسایش بیشتر میشود. این پدیده شرایط وقوع سیلاب را نیز فراهم نموده و باعث از بین رفتن لایه حاصلخیر خاك نیز میگردد.

اراضی شهري وسطوح بزرگراهی باعث تسریع در روند زهکشی روانابها میششوند چرا که به خاطر سطوح نفوذ ناپذیر خود جریان خخروج آب را کاننالیزه کرده و سرعت میبخششند. در صصورتیکه ببا رعاییت سیاسست پیشنهادي مورد تاکید این نوشتار، آب باران فرود آمده در حوزه شهري میتواند در مبداء به زمین نفوذ داده شود تا به تغذیه سسفره آب زیرزمینی کمک کنند. این کار باعث تعدیل حرارت زمین و افزایش فتوسسنتز در پوشششش گییاهی مححل و ککاهش ناپاییداري در ههوا میگردد.

در مقابل، با رها کردن جریانات بداخل زهکشهاي طبیعی و ساخته شده، بجاي بهرهبرداري از آنها، باععث خخواهیم گردیید تتا خروج این جریاناب موجبات تخریب زمین، فرسایش و سیلاب در نتیجه خشکی و خشکسالی را فراهم آورد. افزایش آمارمارسیلاب ایین موضوع را تایید میکند که آب زیادي در کشور بدون استفاده از دست میرود که میتواند براي تعادل دراز مدت منابع آبی مصرف ششود. با استحصال آب باران میتوان پوشش گیاهی اراضی مرتعی را تقویت و همچنین به کشاورزي دیم کمک فراوانی نمود. حاصل این کارهها به گسترش تنوع زیستی نیز خواهد انجامید. این همه با بهره برداري از آب باران در محل بارش بجاي جریان هرزگونه آن در مسیرهاي بشدت در خطر آلودگی و اتلاف امکان پذیر میباشد.

در این جا مناسب است که به آمار حدود %70 تبخیر از سهم بارشهاي اندك دریافتی کشور توجه نمود که بهره ببرداري مموثر از درصدي از این سهم عظیم میتواند منجر به تحولات اکوسیستمی عظیمی در چرخه آبی محیط ههاي طبیععی کششورگردد. همچنین میتوان تصور نمود که صرفه جویی در این بخش چقدر میتواند از فشار موجود بر سفرههاي آب زیرزمینی بکاهد به صورتیکه استفاده از این آب در کشت دیم میتواند جایگزین کشت معمول آبی گردد.

علاوه بر این باید توجه نمود که خشکی زمین و عدم وجود پوشش گیاهی مناسب تا چه اندازه میتواند در تولید گرما و افزایش گرمایش زمین و نتیجتا جلوگیري از بارشها سهیم باشد. همچنین بایید پیشبینی نمود که کاهش بارش در نقاط خشک باعث افزایش بارش در نقاط مرطوب کشور و افزایش خطر سیلاب و آبگرفتگی در ایین مناطق باشد. بطور خلاصه میتوان گفت که ناپایداري آب و هوایی میتواند ناشی از خشکی زمین و بنوبه خود عدم اسستفاده از بارنندگی در محل بارش آن باشد، پدیده اي که از آن به عنوان اثر گلخانه اي نیز یاد میشود . - M. Kravoik and J. Lambert, 2017 -

مهار و بهره برداري از آب باران در منشاء نه تنها به تلطیف محیط و تقویت تنوع زیستی کمک میکند بلکه میتواند کشاورزي دیم را که هم اکنون از کاهش عملکرد رنج میبرد بشدت تقویت نموده و امکان رقابت و در نتیجه جایگزینی آن را با کشت آبی - که مهمتترین خطر براي تخلیه سفرههاي آب زیرزمینی هستند - فراهم آورد . - Oweis, et al, 2012 - این اقدام در گرو فعال کردن جوامع در تمام سطوح آن و استفاده از هر دو دانش سنتی و نوین در کنار هم میباشد. در حال حاضضر عممده حمایتههاي دوللت بصصورت ارائئه اننواع تسهیلات به بخش کشاورزي آبی است و بشدت وابسته به بهرهبرداري از چاههاي عمیق و سدهاي بزرگ است که اداممه ایین سیاسست باعث بدتر شدن اوضاع میگردد.

در حالیکه بهرهبرداري از آب باران در واقع استفاده از سهم تبخیر میباشد که در حال حاضر در چرخه مدیریت آب کشور - از هر دو نظر تامین و بهرهبرداري - قرار ندارد، چشم انداز بهره برداري جاري از منابع آبی مناسب نببوده و روز ببروز باعث بدتر شدن اوضاع میشود و اگر تغییري در این روند پیش نیاید معلوم نیست سرنوشت بسیاري از جوامع محلی کشور که کم و بیش وابسته به این منابع هستند چه خواهد شد.

اقدامات مورد نیاز در ابتدا شامل شناسایی مناطق مستعد استحصال آب باران میشود و سپس باید روشهاي مناسب براي انجام کار در هر منطقه را تدوین نمود. در هر حال ادامه سیاستهاي کنونی راه حل نیست بلکه راه حل مناسب انجام کارهایی را شامل میشود که بوسیله آن میتوان حداکثر مقدار رطوبت را در خاك محل بارش باران ذخیره نمود. ضمنا این این اقدامات وقتی میتواند در سسطح مللی اثرگذار باشد که در گستره کل کشور توسعه یابد. اقدامات مذکور شامل سه مرحله میباشد:

-1 جمع آوري آب باران در نزدیکی محل بارش و جلوگیري از خروج رواناب

-2 نفوذ دادن آب بداخل سفره و یا استفاده از آن توسط پوشش گیاهی و تبدیل آن به تعرق جهت تلطیف هواي محل

-3  در صورت تکمیل دو مرحله فوق مازادآن میتواند وارد آبراهه شده و تبدیل به رواناب گردد در مجموع باید گفت مدیریت آب باران در گستره حوزه آبخیز بسیار بهتر از انجام اقدامات متمرکز در چند نقططه معین در پپایین دست میباشد. براي دستیابی به این اهداف همکاري دولت و مردم براي اطمینان از مهار حداکثري روانناب در نزدیکی محل بارش و حورههاي بالادستی ضروري میباشد.

هر چه از زهکشی آبها بداخل آبراههها و فرسایش خاك و نهایتتا تششکیل جریاننات ققوي سیلاب کاسته شود به حفظ منابع آب کمک بیشتري خواهد شد. با این اقدامات علاوه بر اینکه مققادیر قابل تتوجهی از سهم تبخییر کاسسته خواهد شد، میتواند باعث کاهش اثر گرمایش زمین از سطوح خشک خاك شود. ضمنا با ادامه این روند بسیاري از آبراههههاي خششک شده به تدریج زهدار شده و جریان آن در آن برقرار خواهد گردید. براي اینکه این اتفاقات عملی شود حداقل نیاز به 10 سال مداومت در امر استحصال آب باران خواهد بود.