بخشی از مقاله
چکیده
رودخانهها سی ستمهاي اکوهیدرولوژیک پویایی ه ستند که نقش مهمی در ک شاورزي، صنعت، گرد شگري و پایداري محیطزی ست دارند. با این وجود، آلودگی منابع آب و کاهش دبی جریان آنها بهدلایل متعدد از جمله تغییر کاربري اراضی، سدسازيهاي بیرویه، و تغییرات اقلیمی موجب نگرانی است. هدف از انجام این پژوهش که در بازههاي مختلف رودخانه دینور در استان کرمانشاه - سرشاخهاي از بالادست کرخه - انجام یافت، بررسی اثرات تغییرکاربري اراضی حریم رودخانه بر مورفولوژي، فرسایش و عوامل آلودگی آن بود که در سالهاي 1395 -97 انجام یافت.
به این منظور 7 بازه در م سیر ا صلی و سر شاخههایی که دچار تخریب، تغییر کاربري و یا محل ورود آلایندهها بودند، انتخاب شد . طی بازدید میدانی عرض ب ستر عادي، سیلابی - بر ا ساس داغاب - و حریم، و ضعیت فر سایش و پو شش گیاهی در هر بازه مشخص شد . نتایج این تحقیق نشان داد که مورفومتري رودخانه دینور متاثر از عوامل توپوگرافی، جنس سازند زمین شنا سی و گ سلهاي محلی ا ست . این رودخانه در بازه د شتی - خدرآباد، میانراهان، شامار و زامانی - به دلیل نه شتههاي کواترنر، شکل رودخانه از نوع مئاندري و شریانی است که عرضآن نزدیک خروجی حوضه تا 500 متر پهن گردیده است .
برداشت نامناسب شن و ماسه، حذف چمنزار و بیشه حریم رودخانه و جایگزینی آنها با اراضی زراعی یا گونههایی چون گز و خارشتر به همراه رهاسازي آشغال، زباله، پسماندهاي پلاستیکی و فضولات دامی مهمترین عوامل تخریب و آلودگی این بازهها هستند. در خارج از بستر رودخانه نیز تخریب گ سترده پو شش مرتعی، شخم موازي شیب، فعالیتهاي عمرانی و ورود انواع آلایندههاي ک شاورزي، فا ضلابهاي صنعتی و شهري و شیرابه زباله به رودخانه و بهویژه دریاچه سد جامیشان قابل ملاحظه است . ساخت این سد نیز موجب حذف صدها هکتار اراضی زراعی مرغوب به همراه یک روستا و جابجایی میلیونها متر مکعب خاك گردیده است.
مقدمه
رودخانهها سیستمهاي اکوهیدرولوژیک پیچیده و پویایی هستند که به دلیل داشتن بخش قابل توجهی از منابع آب شیرین، نقش مهمی در کشاورزي، صنعت، اکوتوریست، پایداري شهرها، پرورش آبزیان، ژئوپلوتیک، سدسازي، دفع فاضلاب و سایر استفادهها را دارند. متاسفانه آلودگی منابع آب رودخانهها و کاهش دبی جریان آنها بهدلایل متعدد از جمله تغییر کاربري اراضی، سدسازيهاي بیرویه، و تغییرات اقلیمی از مهمترین چالشهاي تخریبی رودخانهها هسستند. بههمین دلیل، احیا و حفاظت از رودخانهها اهمیت ویژهاي پیدا نموده است - سهبري و همکاران، . - 1396
متاسفانه روند خشکسالیهاي پیدرپی یک دهه اخیر به همراه ناکارآمدي مدیریت و نظارت غیر موثر موجب گردیده که علاوه بر تغییرات مورفولوژي رودخانه،ها، منابع آب آنها نیز با مشکلات آلودگی مواجه گردد. این روند باید بر اساس شاخص هایی مانند شاخص هاي زیستمحیطی، بیولوژیکی، شیمیایی یا فیزیکی مورد ارزیابی قرار گیرد که نتیجه آن منعکس کننده واژه "سلامت رودخانه" است که یک تو صیف از شرایط حیات و هم چنین یک ارزیابی گ سترده از عملکردهاي رودخانه و ارتباط آن با جوامع ان سانی با شد.
در ابتدا اصطلاح سلامت رودخانه در کنترل آلودگی آب اﯾﺎﻻت متحده - قانون آب پاك - 2 در سال 1972 پیشنهاد شد - مایر، . - 1997 هدف این قانون بازگرداندن و حفظ وضعیت شیمیایی، فیزیکی و یکپارچگی آب بود که به معنی حفظ ساختار طبیعی و عملکرد اکوسیستم است . بر اساس قانون آب پاك بسیاري از محققان سلامت رودخانه را بهعنوان حفظ یکپارچگی اکوسیستم رودخانه در نظر گرفتهاند - نوریس و توماس3، . - 1999 امروزه بهندرت میتوان رودخانهاي را سالم یافت. در گذ شته نه چندان دور رودخانه سالم متنی از جریان زلال آبی رنگ با حا شیه بید و صنوبر و چمنزار بههمراه طنین صداي مرغان بود که به جریان تیره و هولناك سیل و رسوب بههمراه بوي نامطبوع زباله و فاضلاب تبدیل شده است.
این در حالیست که تغییرات اقلیمی و خشکسالیهاي ناشی از آن نیاز روزافزون به منابع آبهاي شریرن را ت شدید نموده ا ست . متا سفانه رودخانهها نیز همانند جنگلها، مراتع و کوهها و سواحل بیبهره از ضربههاي سهمگین مطامع فردي و گروهی و بیمبالاتی مدیریتی نبودهاند، لذا تا هنوز فرصتی ولو اندك باقی است باید براي نجات آنها تلاش نمود. هدف از انجام این تحقیق که در رودخانه دینور - یکی از سرشاخههاي بالادست کرخه - در شمال استان کرمانشاه انجام یافت، بررسی و ارزیابی عوامل آلوده کننده رودخانه بر اساس بررسی میدانی بود.
مواد و روشها منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه تحت عنوان رودخانه دینور در شمالشرق استان کرمانشاه قرار دارد. این رودخانه حوزه آبخیز جامیشان و بخشی از حوزه آبخیز میانراهان را در بر دارد که یکی از سرشاخههاي شمالی حوضه آبریز کرخهعلیا است که پس از الحاق به رودخانه بیستون، سرشاخهاي از گاماسیاب را تشکیل میدهند - شکل . - 1 حوضه رودخانه در زون 38 شمالی مختصات جغرافیایی - حد پایین: X= 698313; Y= 3819715 و حد بالا: - X= 799343; Y= 838984 قرار دارد.
ویژگیهاي مهم حوضه دینور - جامیشان -
قابلیت منابع آب و مشخصات رودخانههاي استان کرمانشاه برگرفته از شرایط زمینشناسی، توپوگرافی و اقلیمی آن است. شرایط و ویژگیهاي زمینساخت ایران و بطور ویژه زاگرس مهمترین عامل تاثیر گذار در این زمینه محسوب میگردد. بخش عمدهاي از پهنه این استان در کمربند کوهزایی زاگرس در بین فلات ایران و جلگه بین النهرین قرار گرفته که سراسر آن پوشیده از قله ها و ارتفاعات است.
علاوه بر این، توالی قرارگیري سازندهاي کربناته - آهکی - و آواري - تخریبی - ، چین خوردگی ها وگسلها نقش کلیدي در تشکیل و تغذیه منابع آب زیرزمینی - سراب، چاه، چشمه و قنات - ، جهت رودخانهها و کیفیت منابع آب را دارد. حوزه آبخیز جامشیان - دینور - از شمال شهر سنقر شروع شده که با سطحی معادل 224359 هکتار حوزه دینور را ت شکیل میدهد. این حوزه در جنوب و شمال بترتیب به ارتفاعات کوههاي دالاخانی و مادیان کوه محدود میششود دامنههاي ششمالی کوه دالاخانی داراي مراتع ییلاقی و مرتفع بوده که مورد چراي دام ع شایري و رو ستائی قرار میگیرد .
در مرکز این حوزه ارا ضی ک شاورزي کم شیب که به تدریج به ارا ضی تپه ماهوري ختم می شوند، گ سترش یافته ا ست. رودخانه این حوزه پس از دریافت آب چ شمههاي متعدد و سراب گزنهله - در شهر سنقر - وارد د شت دینور شده و به اسم رودخانه دینور با جهت شمالی – جنوبی در نزدیکی بیستون به رودخانه گاماسیاب میرسد - بههنگام سازي بیلان منابع آب حوضه آبریز رودخانه کرخه منتهی به سال آبی . - 1389-90 به دلیل این که سد جامیشان در بالادست آن احداث شده و فاضلاب هاي شهري - شهرستان سنقر - نیز وارد این رودخانه می گردد. دبی متوسط جریان آب در این رودخانه 2/38 متر مکعب میباشد.
