بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش خاك ناشی از عوامل انسانی، اصلیترین تهدید براي کارکردهاي منابع خاك در کشور و بویژه در استان کرمانشاه است که یکی از قطبهاي تولید در عرصه کشاورزي و منابع طبیعی در کشور است. از تبعات این پدیده، کاهش ظرفیت باروري اراضی و به تبع آن کاهش پایداري و کیفیت تولید و همچنین م شکلات زی ست محیطی ا ست. این پژوهش با هدف ارزیابی اثربخ شی عملیات سامانه سنتی استحصال آبهاي سطحی و زیر قشري و بادامکاري توسط آن در بهبود نفوذپذیري خاك و مهار روند فرسایش خاك در حوزه آبخیز رزین ا ستان کرمان شاه طرحریزي و اجراء شد .
براي این کار پس از انتخاب محدوده مورد ارزیابی، برخی از اخت صا صات محدوده طرح انتخاب شده شامل وضعیت نفوذپذیري خاك با دیسک پرمامتر و وضعیت فرسایش خاك با روش GLADIS با اندازهگیري میدانی در محدوده عملیات و نیز محدوده شاهد اندازهگیري شد. نتایج ارزیابی نشان داد که شکل پنهان فرسایش یعنی شسته شدن تدریجی ذرات ریز و باقیماندن درشت دانههاي شن و سنگریزه که تحت عنوان آرمور شناخته میشود، مهمترین شکل فرسایش در منطقه است.
در بلند مدت احداث باغها قادر به حذف این شکل از فرسایش و هدررفت خاك از سیماي منطقه بودند. احداث باغهاي جوان - 2 ساله - تا زمان مطالعه حاضر تاثیر ملموسی در بهبود نفوذپذیري خاك نداشت اما 2/65 تن در هکتار فرسایش را مهار کرده بود. در باغهاي با سابقه حدود 10 سال به بالا، ضمن از بین رفتن کلیه صور فر سایش خاك، فر سایش سطحی را به میزان 7/42 تن تقلیل داده و نیز نفوذپذیري خاك را به میزان 15 درصد ارتقاء داده است.
مقدمه
کاهش باروري خاك به دلیل بروز فر سایش خاك نا شی از عوامل ان سانی در ک شور و بطور اخص در ا ستان کرمان شاه، ا صلیترین عامل تهدید کارکردهاي منابع خاك در تولید و بومسازگان منطقه است. فرسایش آبی از جمله فرسایشهاي سطحی، آبکندي و حرکتهاي تودهاي در بیش از 125 میلیون هکتار از اراضی کشور غالب است - سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداري، . - 1387 لال - 2001 - برآورد کرده که حدود 15 درصد از سطح اراضی جهان به دلیل اقدامات و دخالتهاي بشر تخریب یافته است .
تخمینهاي او در مورد ایران ن شانگر آن ا ست که گ ستره ارا ضی تخریب یافته در اثر فر سایش آبی و بادي به ترتیب 16 و 22 در صد از سطح ک شور است. این رقم در میان کشورهاي جنوب آسیا به ویژه در خصوص فرسایش بادي جزو بالاترین ارقام است. اکثر مطالعات انجام شده در ک شور ن شان داده که کاربري دیمزار، بویژه دیمزارهاي شیبدار و کم بازده، عر صههاي بحرانی از نظر تولید رسوب و فرسایش خاك در کشور ایران هستند - نیککامی، 1384؛ بخشی و همکاران، 1390 و پرویزي، . - 1393 نظرنژاد و همکاران - 1396 - نشان دادند که تغییر کاربري مرتع در اراضی شیبدار به دیمزار کمبازده منجر به بروز فرسایش خاك به میزان 15/43 تن در هکتار در سال در حوضه کلیبرچاي استان آذربایجان شرقی شده است.
این در حالی است که همین عرصهها در صورتی که با مدیریت خاصی تحت کشت با سامانههاي سطوح آبگیر باران با حداقل دستخوردگی و خاکورزي - نظیر احداث باغهاي مثمر - قرار گیرند، خود پتانسیل بالا و قابل توجهی در حفاظت خاك و حتی تولید محصول هستند. تاثیر سامانههاي متنوع ا ستح صال آب باران یا آبهاي سطحی نظیر پخش سیلاب بر کیفیت خاك و نیز مهار تخریب آن در برخی مطالعات موردي در کشور بررسی شده است. اکبري و همکاران - 1395 - نشان دادند که با اعمال سامانه سنتی استحصال سیلاب با بند سار در ا ستان خرا سان ضمن بهبود ماده آلی خاك به میزان سه برابر شاهد، بافت خاك نیز ریزتر خواهد شد.
در تحقیق دیگري درخشی و همکاران - 1394 - نشان دادند که استحصال و بهرهبرداري آب سیلاب اگرچه میتواند منجر به افزایش روند هدایت الکتریکی خاك شود، ولی غلظت کاتیونهاي تبادلی خاك را ارتقاء داده و تا حد بسیار موثري فرسایش بادي را تقلیل میدهد. متوسط بارندگی استانکرمانشاه حدوداً دو برابر میانگین کشور و داراي تنوع اقلیمی منحصر به فردي است. پتانسیل تولید و باروري خاك در منابع ارا ضی استان - در هر سه بخش زراعت، جنگل و مرتع - در اغلب مناطق تا مرز قهقرا تخریب یافته و در شرایط حادي به سر میبرند.
عرصه اراضی استان به شدت دستخوش فرسایش و سایر شکلهاي تخریب خاك قرار گرفته و منبع اصلی تولید رسوب براي سدهاي مخزنی منطقه هستند. حوزه آبخیز رزین با داشتن تنوع کاربري و شرایط مدیریتی حاکم بر هر کاربري، باعث شده تا بتوان این حوزه را به عنوان حوزه معرف استان و استانهاي مجاور در نظر گرفت. عملیات مدیریتی متنوعی چه به صورت سنتی و چه به صورت نوین در عرصههاي منابع طبیعی استان کرمانشاه اعمال میشود.
از مصادیق این عملیات تغییر کاربري دیمزارها و مراتع کم بازده به کشت بادام از طریق ا ستح صال و انتقال آبهاي سطحی و زیرقشري و کشت بادام در زیر این سامانه ا ست. اثر این م صادیق عملیات مدیریتی بر کیفیت خاك و همچنین کنترل روند فر سایش خاك در ا ستان کرمان شاه تا کنون برر سی ن شده ا ست. هدف این مطالعه، تعیین اثرات اقدامات مدیریتی یاد شده بر مهار تخریب و فرسایش خاك در حوزه آبخیز رزین کرمانشاه است.
مواد و روشها
الگوهاي متعددي از باغ در منطقه وجود دارد که با شیوه استحصال آبهاي سطحی و زیرقشري احداث و مدیریت می شوند و داراي سابقه استقرار متنوعی هستند. از باغهاي 2 تا 3 ساله بادام که به شکل گسترده و نوینی توسط اداره کل منابع طبیعی کشت شده تا باغهاي با سابقه طولانی چند دهه استقرار وبهرهبرداري سناریوهاي متعددي را جهت ارزیابی اثربخشی این عملیات در مهار تخریب خاك در اختیار ما قرار داده است.
محصولات عمده بادام در درجه اول و انگور به عنوان محصول دوم دو گونه غالب در این منطقه هستند. در درجات بعدي از نظر اهمیت وگستره گردو، هلو، سیب و برخی درختان دیگر قرار دارد. براي این مطالعه سه سناریوي مشخص از این باغهاي مورد ارزیابی قرار گرفت که عبارت بودند از: بادامکاري با سابقه طولانی بیش از 20 سال - دونقطه - ، بادامکاري با سابقه کشت کمتر از 10 سال و بادامکاريهاي جدید 2 - سال - گستره مورد ارزیابی در سناریوهاي مذکور جمعاً 32/42 هکتار را پوشش میداد. در شکل 1 گستره و پراکنش بادامکاريها و در شکل 2 تصاویري از آنها در سامانه عرفی روستاي قشلاق نشان داده شده است. در ادامه به بررسی تاثیر کشت این درختان مهار فرسایش خاك مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.
