بخشی از مقاله
چکیده
آب نیاز اصلی حیات و باعث انجام فعالیت انسان در زمینههاي متعدد کشاورزي، صنعتی میشود، بطوریکه براي تولید تمام نیازهاي انسان از آب استفاده میشود. چنین دامنه کاربردي، گویاي اهمیت بالاي این مماده حییاتی ممیباششد. اهمییت آب در نواحی خشک و بیابانی دو چندان است. از آنجاییکه بخش عمدهاي از کشور ایران را نواحی خشک تشکیل میدهد که عمدتا با چالش کم آبی مواجه هستند، باید راهکار مناسبی براي ذخیره و بهرهبرداري از آن در مواقع ضروري ارائه ششود. یککی از روش-هاي تأمین آب مورد نیاز در مناطق خشک و کم باران استفاده از سطوح عایق آبگیر باران است.
در سیستان نیز این سازههها از گذشته براي تامین نیاز آبی استفاده میشده است . هدف از اجراي این پژوهش بررسی عوامل مموثر در اححداث آب انببار ببراي تأمین آب شرب مورد نیاز دامهاي مناطق کم آب میباشد. براي اجراي این پژوهش وضعیت و عملکرد آب انبباريههائیککه در گذشته با استفاده از دانش بومی و همچنین در سالهاي اخیر توسط برخی از سازمانهاي دولتی ساخته شده بود، مورد بررسی قرار گرفت و نقاط ضعف و قوت هر یک مشخص و سپس بر اساس این یافتهها عوامل مؤثر در تعیین نقاط مسستعد اححداث آب انبار بهمنظور تأمین آب شرب دام ارائه شد.
بررسی عملکرد سازههاي سنتی نشان داد که مراحل جایابی، ساخت و بهرهببرداري از آن بنحو مطلوبی انجام گرفته است. بطوریکه علیرغم کمبود بارندگی در منطقه، با اقداماتی که در سطوح آبگیر بالا دست آنها صورت گرفته است، پتانسیل بالایی بهمنظور ایجاد رواناب در آن ایجاد گردیده است . از این روي عمدتا تا ایام طولانی این سازه-ها بسته به میزان بارندگی و مقدار بهرهبرداري از آنها کارایی دارند. بررسی وضعیت آب انباري که در سالهاي اخیر با علم نوین احداث گردیدهاند، نشان میدهد که این سازهها هر چند هزینه زیادي براي احداث آنها صرف شده است، ولی از کارآیی مناسبی برخودار نیستند.
عدم جایابی مناسب، مهمترین مشکل این تاسیسات بوده است . معمولا واححد هییدرولوژیکی این سسازههها ییا روانابی تولید ننمودهاند و یا اینکه در ساخت آنها دقت لازم نشده است. از دیگر معایب این سازهها ببا توجه به عملکرد پایین آنها، بالا بون ظرفیت نفوذ سطح آبگیر آنها میباشد. با توجه به عملکرد دو نوع سازه مزبور، نتیجهگیري میشود با تلفیق دانش بومی و علم نوین در ساخت آب انبارها، علاوه بر عملکرد مناسبتر، هزینه ساخت مخازن با استفاده از دانش بومی نیز به نحو چشمگیري کاهش مییابد.
مقدمه
رشد سریع جمعیت و به دنبال آن افزایش تقاضا براي آب یکی از چالشهایی است که کشورهاییکه در نواحی خشک قرار دارند، با آن روبرو هستند. ایران نیز از جمله کشورهایی است بر روي کمربند خشک کره زمین قرار گرفته است، بطوریکه مقدار بارندگی آن کمتر از 1/3 متوسط بارندگی کره زمین میباشد. با این وجود حدود 80 درصد از نزولات آسمانی آن از دسترس خارج می شود. بنابراین کشور ایران به دلیل کمبود بارندگی و نامنظم بودن آن با مشکل کم آبی روبرو میباشد - حیدري و همکاران . - 1389 کمبود آب و بهرهبرداري بیرویه در آینده مشکلات زیادي را براي ساکنین مناطق خشک بهویژه کشورهاي اسلامی بههمراه دارد.
در همین خصوص Faruqui و همکاران - 2001 - گزارش دادند که کشورهاي اسلامی به علت قرارگرفتن در کمربند گرم و خشک با مشکلات متعددي در زمینه آب مواجه هستند که دلایل آن به جمعیت زیاد، توزیع نامنظم بارندگی، عدم وجود پوشش گیاهی، ریزش بارش به صورت سیلابهاي بهاري و پاییزي و غیر توسعه نیافتگی و عدم وجود تکنولوژي مناسب در این کشورها سبب گردیده که استفاده از سیلابها برايتاًمین بخشی از مشکلات آب امکان پذیر نیست، بویژه هنگامی که منابع آب بین دو کشور اسلامی قرار داشته و توزیع آن ابعاد سیاسی به خود گرفته و سبب افزایش تنشهاي سیاسی میگردد.
براساس مطالعات جامع آب، ریزشهاي جوي کشور بالغ بر 413 میلیارد مترمکعب میباشد. بطوریکه 92 میلیارد مترمکعب آن به صورت جریان هاي سطحی جاري گردیده، 25 میلیارد مترمکعب در سفرههاي آبرفتی نفوذ نموده و باقی آن به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج میشود - جاماب، . - 2000 بهرهبرداريهاي نامعقول از عرصه-هاي طبیعی باعث تخریب و فرسایش عرصههاي طبیعی و به دنبال آن وقوع سیلابهاي سهمگین گردیده است . در همین خصوص - 2012 - Makbul گزارش داد بخش زیادي از سیلابهایی که در ایالت آسام هند بوقوع میپیوندد، نتیجه بهرهبرداري غیر علمی و بی رویه از عرصههاي کشاورزي و منابع طبیعی است.
زیرا کشاورزان بیش از 80 درصد ساکنین این منطقه را تشکیل میدهند. از اینروي، براي مقابله با بحران بی آبی و اثرات آن در آینده برنامهریزي علمی و مدونی صورت پذیرد. محققانی نظیر Taqieddin و همکاران - 1995 - نیز معتقدند که با رشد و افزایش جمعیت، برنامهریزي علمی به منظور جمع آوري هرزآبها و بهرهبرداري بهینه از آن ضروري میباشد. Li و - 2002 - Zhongyuan نیز گزارش داند که جمع آوري و ذخیره آب باران راهکار مناسبی براي آماده سازي حوزههاي آبخیز کوچک براي کشت محصولات کشاورزي، بهبود اکوسیستم منطقه و حفاظت خاك می باشد.
Mall و - 2012 - Srivastava بر این باورند در حالیکه هندوستان از مناطق مستعد سیلخیز دنیا می-باشد، ولی اکثر نقاط سیلخیز این کشور با تغییر روند بهرهبرداري از منابع آب و خاك، سیلخیزي آن کاهش و چرخه هیدرولوژي آن اصلاح گردیده است. بنابراین کنترل و جمعآوري سیلاب از نیازهاي اساسی توسعه کشور محسوب میشود. از همین رو، استفاده از سیستمهاي سطوح آبگیرجهت استحصال و مدیریت بارندگیها در کشوري که حدود %80 از نزولات آسمانی در آن از دسترس خارج می شود، بسیار حائز اهمیت است.
بطوریکه با بهرهبرداري از الگوهاي مختلف استحصال آب باران و بهینه سازي آبهاي استحصالی میتوان بخشی از کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک کشور را جبران نمود. ایجاد حوض انبار و ذخیره آب به منظور استفاده در مواقع ضروري از جمله کشت محصولات کشاورزي، استفاده براي احشام وحشی و اهلی و نیز مصارف خانگی یکی از آنهاست. به دلیل سادگی کار از زمانهاي گذشته تا کنون به اشکال مختلف استفاده میشده است.
به عنوان مثال حدود 4000 سال قبل در صحراي نقب با بارندگی 92 میلیمتر دامنه تپهها را صاف تا رواناب بیشتري ایجاد و در پایین نیز زمین را گود مینمودند تا آب در آن جمعآوري و براي کشاورزي استفاده مینمودند - حسینی ابریشمی، . - 1368 بنابر این آب از زمانهاي گذشته نزد بشر جایگاه بالایی داشته است، بطوریکه براي کنترل و استفاده از آن فعالیتهاي مفیدي را انجام داده که احداث آب انبار یکی از آنها بوده است. آب انبار در مناطق کم باران از جمله ملزومات مهم براي تداوم زندگی در این نواحی بوده و در اکثر کانونهاي جمعیتی یک یا چند آب انبار وجود داشته است.
این سازه را یک مخزن بزرگ مکعب یا مکعب مستطیل و یا استوانهاي شکل در داخل زمین تشکیل میداده است که روي این مخزن با طاق قوسی و یا گنبدي پوشانده میشده است - معماریا، . - 1372 راستی و همکاران - 1390 - نیز گزارش دادند که آب انبارها در بافت شهرهاي کم آب ایران در بعد از اسلام نقش مهمی داشته است، بطوریکه در بسیاري از آباديها و شهرها احداث گردیده است تا جایی که بناهاي همگانی دیگر محل را تحت تاثیر خود قرار داده است. اصولا در هر محله معمولا آب انباري توسط اهالی احداث و یا گاهی یکی از افراد خیر اقدام به ساخت آن مینموده است.
در واقع این منابع آبی در کانونهاي جمعیتی، علاوه بر تامین نیاز مادي به آب، نشانهاي عالی از یک نیاز به زندگی اجتماعی شهري را نشان میدهد - آیتاالله زاده شیرازي، . - 1349 بطوریکه این منابع آبی یکی از با ارزشترین فضاهاي عمومی و تعامل شهروندان با همدیگر را نشان میدهد - عسگري، . - 1388 بنابر این آب انبارها سازههاي مفید و با ارزش به جا مانده از دانش سنتی جهت ذخیره و استفاده از آب باران در مناطق گرم وکم باران میباشد و هنوز نیز در بسیاري از نقاط کشور مورد استفاده قرار میگیرد - جهان تیغ، . - 1394 با توجه به اهمیت آب در مناطق خشک این پژوهش در پی آن است تا عوامل مؤثر در مکانیابی مناطق مستعد احداث سیستمهاي آب انبار براي تأمین آب شرب دام در مناطق کم آب را مورد بررسی قرار دهد.
مواد و روشها
محدوده مورد بررسی در غرب دریاچه هامون و در فاصله 45-70 کیللومتري ششمال غغرب زاببل و در ارتفاع 500-650 از سطح دریا قرار دارد - شکل . - 1 این محدوده مسطح و با شیب حدود 0/5 درصد میباشد. خاك این منطققه از نوع رسوبی و مربوط به پایان دوره دوم و سوم است که رسوبات دوره چهارم بالاي آن قرار گرفته است. pH خاك بین 8-9 در نوسسان اسست. براساس آمار بارندگی دهه 50- 60 متوسط بارندگی منطقه حدود50 میلیمتر گزارش شده است که بیشترین آن در فصل زمستان روي میدهد، ولی آمار فعلی کمتر از آنرا نشان میدهد.
از مهمترین خصوصیات این منطقه علاوه ببر کمببود بارنندگی شدت زیاد آن میباشد، بطوریکه در حداقل زمان ممکن به رواناب تبدیل میششود. متوسسط، کمیننه و بیششینه درجه حرارت منطقه، 21/8، 9/15 و 43/6 درجه سانتیگراد است. پتانسیل تبخیر و تعرق منطقه حدود 5000 میللیمتر است که 3000 میلیمتر آن در ماههاي بحرانی و گرم سال اتفاق میافتد. پوشش گیاهی این منطقه را عمدتا خار شتر، درمنه، گگز، تترات و در ارتفاعات قیچ تشکیل میدهد. این محدوده علاوه بر اینکه داراي مراتع فقیر میباشد، مسسیر تتردد دام سسبک عششایر از جملله گوسفند به مراتع یلاقی خراسان جنوبی و دام سنگین - شتر - به منطقه سفیدابه و غرب سیستان ممیباششد.
ببراي اججراي ایین پژوهش وضعیت و عملکرد آب انباريهایی را که بوسیله دانش بومی در گذشته ساخته شدهاند و همچنین در سسالههاي اخییر توسط برخی از سازمانهاي دولتی ایجاد شده است از لحاظ عملکرد مورد بررسی قرار گرفت و نقاط ضعف و قوت هر یک مشخص شد. سپس بر اساس این یافتهها، عوامل مؤثر در تعیین نقاط مستعد ایجاد سطوح آبگیر آب انبار بهمنظظور تأمین آب شرب دام نواحی شرب ارائه شد.
