بخشی از مقاله
چکیده
یکی از دغدغهای متولّیان زبان و ادب فارسی،اعمّ از فرهنگستان زبان و ادب فارسی، انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، اساتید و صاحبنظران این حوزه گسترش زبان و خطّ فارسی به عنوان زبان علم است. اشخاص حقیقی و حقوقی مذکور در رابطه با زبان و خطّ فارسی آثار پژوهشی و دستورالعملهای متعددی را در این خصوص تهیه و به جامعه فارسیزبان ارائه نمودهاند که از جمله این آثارتوانمیبه دستور خطّ فارسیِ مصوّبِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی اشاره کرد که رعایت آن در تمام مکتوبات نهادها و سازمانهای دولتی الزامی است.
یکی از مهمترین کانال های انتقال تازهترین یافته ها و دستاوردهای علمی کشور نشریات علمی اعم از علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی است.پرواضح است که در راستای تبدیل زبان و خطّ فارسی به عنوان زبان علم باید به یکسانسازی زبان در نشریات علمی کشور توجه و اهتمام داشت. اما متأسفانه شاهد آن هستیم که توجه کافی به این مهم نشده و توجه اکثر نشریات تنها به محتوا و قالب مقالات معطوف است.
این در حالی است که گسترش و ترویج زبان فارسی به عنوان زبان علم باید از نشریات علمی فارسی کشور و از داخل کشور آغاز شود. در مجموع، یافتهها حاکی از آن است که نشریات علمی کشور از لحاظ خط و شیوه نگارش از مطابقت زیادی با دستور خطَ فارسی مصوّب فرهنگستان برخوردار نیست، و باید به دستور خطّ فارسی پایبندی بیشتری از خود نشان دهند.
نتایج پژوهش نشانگر آن است که نشریات مورد بررسی بیشترین پایبندی را به ترتیب به معیار پیوستهنویسی، رعایت فاصله یک حرفی، جدانویسی و نگارش صحیح واژگان داشتهاند و درمجموع در زمینه حرکتگذاریِ اسامی خارجی و واژگان مهجور، کسره حالت اضافی و حرکتگذاری واژگان با مصوّتهای کوتاه ضعیفترین عملکرد را داشتهاند. در پایان، در راستای ارتقاء نشریات علمی کشور از بُعد زبانی، پیشنهاداتی از لحاظ متابعت از دستور خطّ فارسی ارائه شده است.
مقدمه
امروزه، مهمترین کانال انتقالِ آخرین دستاوردهای علمی، نشریات علمی است؛ که پژوهشگران حوزههای موضوعیِ مختلف با انتشار دستاوردهای علمی خود در این نشریات، یافتههای خود را با همتایان خود در سراسر کشور و جهان به اشتراک میگذارند. پژوهشگران نیز غالباً با مراجعه به پایگاهای اطلاعاتی و جستجوی واژه به بازیابی و دستیابی به مدارکِ مرتبط اقدام میکنند. مسائل زبانی از جمله نوع خط مسئله مهمی است که بر جستجو و بازیابی اطلاعات تأثیر میگذارداین. امر به علّت ویژگی های منحصر بهفرد خطّ فارسی، مشکلات زبان فارسی را در فضای مجازی و پایگاههای اطلاعاتی دوچندان کرده است.
یکی از راههای بهبود جستجو و رفع مشکلات زبانی علیالخصوص درباره زبان فارسی، استفاده از یک رسمالخطّ یکسان در متون علمی و رسمی است. در این راستا، فرهنگستان زبان و ادب فارسی جزوهای را تحت عنوان دستور» خطّ فارسی« منتشر نموده است که تبعیت از آن میتواند به یکسانسازیِ متون فارسی منجر شودبنابراین،. رعایت مصوّبات این دستور توسط نشریات علمی نه تنها چالشهای زبان فارسی را در حوزه جستجو و بازیابی اطلاعات تا حدّی مرتفع میسازد، بلکه باعثِ تقویت و رواج زبان فارسی شده و امکان تبدیل این زبان به زبان علم را بیشتر میکند.
علاوه براین، باید توجه داشت که مصوّبات فرهنگستان با تأیید ریاست محترم جمهور لازم الاجرا است و نهادهای دولتی موظف به اطاعت از آن هستند و اکثر نشریات علمی نیز توسط ارگان های دولتی و دانشگاهها منتشر میشوند و در نتیجه، این نشریات قانوناً ملزم به پیروی از این مصوّبات هستنددر. پژوهشِ حاضر، وضعیت هفت نشریه برتر ISC بر- - حسب ضریب تأثیر مصوّبِ سال 1390، هشتمین جلسه شورای راهبری - ISCاز هفت حوزه موضوعی عامِ تعریفشده در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام- از لحاظ پایبندی به دستور خطّ فارسی بررسی شد.
یافتهای این پژوهش، در وهله اول، وضعیت نشریاتِ مورد بررسی را در رابطه با خطّ فارسی نشان میدهد و با مشخص نمودن نقاط قوّت و ضعف نشریه در این حوزه، میتوان راهکنشهایی را در جهت بهبود و تقویت زبان فارسی در آن نشریه ارائه نمود و بالاخره، نتایجِ این بررسی میتواند در خدمت فرهنگستانِ زبان و ادب فارسی باشد و آنها با استناد به این پژوهش و پژوهشهای مشابه میزان موفّقیّت خود را در راستای تقویت زبان فارسی تعیین نموده و با ارائه راهکنش هایی به تشویق و ترغیب نشریات به استفاده از مصوّبات خود بپردازند. کارکرد دیگر این پژوهش در این است که از آنجا که محتوای نشریات توسط فرهیختگان جامعه تولید میشود، نتایج این پژوهش سلیقه و تمایل فرهیختگان فارسیزبان را نسبت به خطّ فارسی نشان داده و فرهنگستان با توجه به سلیقه فرهیختگان میتواند به سیاستگذاری در زمینه خط و زبان فارسی بپردازد.
1. پیشینه مطالعات
در مورد دستور خطّ فرهنگستان به طور اخص مطالعه و پژوهش خاصی صورت نگرفته است، اما پژوهشگران به فراخور دغدغهها و زمهاینهتخصّصیِ خود نسبت به خطّ فارسی، پژوهش هایی را در مورد این خط انجام دادهاند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود. معصومی همدانی - 1381 - در مقالهای تحت عنوان خطّ» فارسی و رایانه«، یکسانسازی رسمالخطّ فارسی را برای استفاده از خطایاب، امکان جستجوی واژه در متن و تهیه نمایه ضروری میداند.
گلتاجی و بذرگر - 1389 - با استفاده از یک سیاهه متشکل از هفده کلیدواژه، مشکلات ریختشناسیِ خطّ فارسی را در سه پایگاه اطلاعاتیِ مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری، پژوهشگاهِ اطلاعات و مدارک علمی ایران، و جهاد دانشگاهی با یکدیگر مقایسه کرده و نتیجه میگیرند که هیچکدام از پایگاههای مذکور به طور جامع این مسائل را مورد توجه قرار ندادهاند. آشوری - 1375 - برای اصلاح خطّ فارسی پیشنهاد میدهد که صورتهای صرفی زمان حالِ فعل »بودن« یعنی اَم«»، »ای«، »است«، »ایم«، »اید«، »اند« و ضمایر متصل اَم«»، »ات«، اَش«»، »مان«، »تان«، »شان« جدا از کلمههای قبل از خود نوشته شوند.
صفارمقدم - 1386 - فاصله-گذاریرا در ترکیبات فارسی ضروری دانسته و مفصلاً به مبحث فاصلهگذاریِ درونکلمهای و برون کلمهای در انواع کلمات فارسی پرداخته است. فلاحتی قدیمی فومنی - 2009 - در رساله دکترای خود که به ارائه مدلی برای نمایهسازیِ خودکار عبارتیِ مقالات علمیِ فارسی بر اساس مدلی زبانشناختیآماری- پرداخته است، بخشی را نیز بنا به ضرورت به مسائل و مشکلات خطّ فارسی اختصاص داده است. وی به صورتهای متنوع واژگانی یک واژه، صورتهای متنوع نویسهها، هممعنایی، وجود وامواژهها، نشانههای ثانوی، فاصلهگذاری، کمبود نشانه های تصریفی و ترتیب آزاد واژگانی42 در زبان فارسی پرداخته است و آنها را از جمله مشکلاتی برشمرده است که در نمایهسازی خودکارِ زبان فارسی باید مورد توجه قرارگیرند.
برخی از این پژوهشهابه ضرورتِ اصلاح خطّ فارسی با توجه به محیطهای رایانهای و برخی به آموزش زبان فارسی توجه داشتهاند ه کتعدادی از پیشنهادات مطرح شده در این راستا، افراطی بوده و در صورت اجرا چهره خطّ فارسی را کاملاً تغییر میدهند مانند چپنویسی، استفاده از حروف بزرگ و کوچک و یا نگارش صداهایی که خوانده میشودباید. دانست که خط دارای ماهیّتی محافظه-کارانه بوده و به راحتی تغییر را نمیپذیرد. علاوه بر این، تغییر آن به راحتی امکانپذیر نیست و به بسیج امکانات مادی و معنویِ عظیمی نیاز دارد.
به نظر میرسد که در راستای حفظ گنجینه زبان فارسی باید خطّ فارسی را به همین صورت حفظ کرد و تنها با اِعمال برخی اصلاحات و پیروی از دستورالعملی واحد در جهت یکسانسازی خطّ فارسی و نیز انجام پژوهشهای مختلف در حوزه پردازش زبان طبیعی، آن را با محیط رایانهای سازگار نموددر. حال حاضر، تنها دستورالعمل موجود در زمینه خطّ فارسی، که پیروی از آن توسط نهادهای دولتی الزامی است، دستور خطّ فارسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.
اما تا آنجا که نگارنده نوشتار حاضر اطلاع دارد تاکنون پژوهشی در مورد میزان و وضعیت پیروی آثار علمی فارسی از دستور خطّ فارسی مصوّب فرهنگستان انجام نشده است و حال آنکه پیروی از این دستورالعمل الزامی است و در راستای یکسانسازی خطّ فارسی ارائه شده استپژوهش. حاضر در راستای این مهم و به منظور محکِ نشریات برتر ISC از لحاظ پیروی از این دستور انجام شده است.
2. روش پژوهش
ابتدا با مطالعه دستور» خطّ فارسیمصوّب« فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شانزده معیار دستور خطّ فارسی تعیین و بر اساس آن سیاهه وارسیخطّ فارسی تهیه شد. سپس از حوزههای گانههفتموضوعیِ نشریات مصوّبِ وزارت علوم، یک نشریه برتر از هر حوزه براساس ضریب تأثیرِ سال 1390 نشریات-مصوّب هشتمین جلسه شورای راهبری -ISC انتخاب شد و از هر نشریه پنجاه مقاله براساس سیاهه وارسی به روش تحلیل محتوا، بررسی شد.
رعایت هر کدام از معیارها در مقالات مورد بررسی، با عدد 1 و عدم رعایت آن با عدد 0 نشان داده شده است. در صورتی که معیار مورد نظر به طور نسبی رعایت شده بود، امتیاز 0/5 به آن تعلق گرفتالبته. در مورد سه معیارِ رعایت رسمالخط قرآنی - معیار - 1، نشانه نوشتاری »ه« در کلمات دخیل عربی - معیار - 5 و علامت نقل قول فارسی - معیار - 16، امتیاز به صورت سلبی محاسبه شده است.
علت این انتخاب آن است که رعایت رسمالخط قرآنی تنها در مورد دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی موضوعیت پیدا کرده است و کلمات دخیل عربی دارای حرف »ه« نیز به ندرت کاربرد دارنداز. طرف دیگر، در تعدادی از مقالاتِ نشریات مورد بررسی، نیز نیازی به استفاده از علامت نقلقول نبوده است، لذا امتیاز این سه معیار که در مورد همه مقالات نشریاتِ مورد بررسی موضوعیت نداشت، امتیاز 0 در نظر گرفته شد و تنها با مشاهده موارد تخلف، امتیاز - 1 به آنها تعلق گرفته است.
در نتیجه مقالهای که تمام معیارهای شانزدهگانه دستور خطّ فارسی را رعایت کرده باشد، امتیاز کامل 13 و مقالهای که هیچکدام از معیارها را رعایت نکرده باشد، کمترین امتیاز یعنی -3 را دریافت کرده استسپس. با جمع امتیازاتِ کل مقالاتِ هر نشریه، وضعیت آن نشریه از لحاظ پیروی از دستور خطّ مصوّب فرهنگستان مشخص شده است. بدیهی است که تبعیت کامل نشریه با کسب امتیاز 650 مشخص میشود. .8 عنواننشریات دقیقاً بر اساس عنوان درج شده بر روی جلد نشریه ذکر شدهاند و وجود یا عدم وجود کلمههایی مانند «دوفصلنامه» و «مجله» در عناوین انتخاب نگارنده نبوده است.
