بخشی از مقاله
مقایسه زندهمانی سیاهتاغ در بستر حاصل از اجرای عملیات اصلاحی پیتینگ، کنتورفارو و زیرشکن
چکیده
مراتع ایران یکی از مهمترین و باارزشترین منابع ملی کشور است که بهرهبرداری صحیحی و توأم با عملیات اصلاح و احیـاء آنها میتواند نقش اساسی در جهت حفظ آبوخاک داشته باشد. با توجه به اینکه عملیات مکانیکی صورت گرفته در عرصـه پس از مدتی کارایی خود را از دست میدهد و نقش پوششگیاهی مستقرشده در محل اجـرای پروژههـا جهـت جلـوگیری از فرسایش و تثبیت شنهای روان پررنگتر میگردد بنابراین استقرار گیاهان کشتشده در بستر حاصـل از اجـرای پروژههـای اصلاح و احیاء مرتع نیز دارای اهمیت زیادی است لذا هدف از این پژوهش بررسی زندهمانی گیاه سیاهتاغ مستقرشده در بستر حاصل از پروژههای پیتینگ، کنتورفارو و زیرشکن در منطقه مارکوهک کـه در سـال 1389 بهصـورت همزمـان توسـط اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان گناباد در قالب طرحهای بیابانزدائی اجرا گردیده است، میباشد. نتایج این پژوهش نشان داد زندهمانی سیاهتاغ در بستر حاصل از پیتینگ کمترین و زیرشکن بیشترین میانگین را دارا میباشد اما بـه لحـاظ اقتصـادی استقرار سیاهتاغ در بستر حاصل از کنتورفارو مقرونبهصرفهتر است.
کلمات کلیدی: سیاهتاغ، مارکوهک، پیتینگ، کنتورفارو، زیرشکن
.1 مقدمه
مناطق بیابانی دنیا سطح وسیعی از کره زمین را به خود اختصاص دادهاند بهطوریکه بنا به آمار ارائهشده از منابع معتبر بینالمللی 70 درصد اراضی خشک که به 3/6 میلیارد هکتار بالغ میشود و همچنین یکچهارم مساحت جهان را تحت تأثیر منفی خود قرار میدهد که عرصهای وسیع و قابلتوجه است. از طرفی بهرهبرداری بیرویه و غیراصولی از منابع طبیعی و محیطی مجاور مناطق بیابانی باعث گسترش فزاینده این اراضی و سرایت پدیده بیابانزدائی به عرصههای مجاور شده است و این جریان روزبهروز با شتاب ادامه دارد [13
در ایران نواحی مختلف جزء اقلیم نیمه بیابانی میباشند که تقریباً مناطق بیابانی دشت کویر را احاطه کردهاند دمای متوسط سالانه کمتر از 18 درجه و در فصول سرد دمای متوسط به زیر 6 درجه سانتیگراد میرسد. مناطق خشک با بارندگی کم و یکفصل خشک که کشت غلات دیم بهسختی انجام میگیرد [5 از طرفی تهدید و تشدید عوامل محدودکننده منابع طبیعی و محیطزیست یکی از چالشهای اساسی در مدیریت پایدار این منابع به شمار میآید. در همین راستا پرداختن جدیتر به مقوله مدیریت و اصلاح و احیاء منابع طبیعی بهویژه در گستره عظیم مراتع کشور بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه
است [ اصلاح و احیاء مراتع به مجموعه اقداماتی گفته میشود که ضمن برقراری تعادل منطقی بین تولید و بهرهبرداری از علوفه مرتعی منجر به ارتقاء کمی و کیفی مرتع و جلوگیری از اتلاف سرمایه گردد. اجرای صحیح ضوابط اصلاح و احیاء مراتع با توجه به شرایط اکولوژیکی هر منطقه نهتنها باعث بهبود پوششگیاهی در سطح مراتع میگردد، بلکه موجب میشود سطح خاک از خطرات فرسایش آبی و بادی حفظ گردد [4 در این راستا یکی از اقدامات اساسی جهت اصلاح و احیاء مرتع، اصلاح سطح خاک میباشد که از طریق ذخیره نزولات آسمانی انجام میپذیرد.
اصلاح سطح خاک بهمنظور افزایش قابلیت نفوذ آب، قابلیت نگهداری آب و درنتیجه کاهش و یا قطع جریان سطحی آب، فرسایش خاک کاهشیافته و یا قطع خواهد شد [18 از مهمترین عملیات اصلاح سطح خاک ایجاد شیار یا کنتورفارو1، پیتینگ2 و زیرشکن3 میباشد.
زیرشکن عبارت است از شکستن لایههای نفوذناپذیر موجود در اعماق خاک بهمنظور افزایش نفوذپذیری آن در مقابل آب و همچنین ایجاد شرایط مناسب برای فعالیت و نفوذ ریشه گیاهان مرتعی است [10
پیتینگ عبارت است از ایجاد چالههای کوچک در مراتع جهت نگهداری باران و روانابها و نفوذ آن در خاک بهمنظور افزایش رطوبت قابلاستفاده گیاهان و درنتیجه افزایش تولید علوفه [17
کنتورفارو عبارت است از ایجاد جویهای کوچک و کمعمق بر روی خطوط تراز در سطح مراتع که بهمنظور نفوذ آب در خاک، جلوگیری از جریان سطحی آن، افزایش پوششگیاهی و تولید علوفه انجام میگیرد [4
عملیات جمعآوری رواناب در سطح مرتع بیشتر باهدف اولیه ذخیره نزولات و افزایش کمیت و کیفیت علوفه اجرا میشوند. ولی ازآنجاییکه سازههای احداثشده در این روشها پس از مدتی براثر فرسایش خاک، سله بستن یا پر شدن از رسوبات بادی یا آبی کارایی خود را از دست میدهند، بنابراین توصیه میشود تا همزمان با عملیات مکانیکی، کشت بذر گیاهان مرغوب نیز انجام شود [7] در مراتع تخریب یافته که شدت تخریب در آنها به حدی است که نتوان زمینه اصلاح و احیاء پوششگیاهی را از طریق اعمال مدیریت چرا و یا از طریق کشت مستقیم بذر گونههای مرغوب مرتعی، فراهم کرد. اقدام به بوتهکاری و نهالکاری با انتخاب گونههای مناسب و سازگار میگردد [2
نهالکاری (بوتهکاری) یکی از روشهای بذرکاری به روش کشت غیرمستقیم بذر است. بهطورکلی بوتهکاری عبارت است از باز کاشت نهالهایی در عرصه که قبلاً بذور آنها در خزانه کشت و پرورش دادهشده است. بدین منظور ابتدا بذور گیاهان بوتهای موردنظر با روشهای خاص در خزانه کشت و تبدیل به نهال شده و سپس نهالها با وسایل مکانیکی و یا دستی در آرایشی منظم و از قبل طراحیشده به زمین اصلی کشت منتقل میشود [4
شرایط محدودکننده اکوسیستمهای بیابانی ازجمله کمبود بارندگی و پراکنش نامناسب، تبخیر و تعرق شدید، تشکیلات شور زمینشناسی، درجه حرارت بسیار بالا، وزش بادهای شدید و حرکت ماسههای روان و لایههای سخت در افقهای خاک و ... همگی موجب شده است تا گیاهان مناطق بیابانی، برای سازگاری با این شرایط محیطی، نیازهای خود را کاهش داده و روابط خود را با محیطزیست تنظیم و هماهنگ نمایند [14] لذا استفاده از گونههای سازگار با زیست اقلیمهای خشک، یکی از روشهای کارآمد و دیرینهای است که استفاده از آن در اغلب کشورهای قرارگرفته در مناطق خشک جهان سابقه دارد. ایرانزمین نیز از این قاعده مستثنا نبوده است [11
یکی از گیاهانی که در سطح وسیع جهت عملیات بیابانزدائی استفاده میشود سیاهتاغ میباشد که گیاهی درختچهای و یا بهندرت درختی به بلندی تا حدود 4 متر، پوست ساقه خاکستری تیره، شاخههای جوان به رنگ خاکستری روشن،
شاخههای سال جاری به رنگ سبز و یا متمایل به نقرهای، در پایههای مسن آویزان، بندبند، بندها به طول 6 تا 12 میلیمتر. برگها خیلی کوچک و فلسی شکل، گاهی بهطور کامل تحلیل رفته. فصل گلدهی اوایل بهار و فصل رسیدن میوه پاییز میباشد. گیاه اغلب روی تپههای شنی بخش دشتی ایران و تورانی دیده میشود و در اغلب مناطق کویری و بیابانی کاشته شده است [11
اکثر تحقیقات صورت گرفته در ارتباط با اصلاح سطح خاک از طریق اجرای پروژههایی چون پیتینگ، کنتورفارو و زیرشکن، تأکید بر مقایسه میزان کنترل سیلاب و نفوذ آب در خاک توسط هریک از عملیات مذکور نسبت به یکدیگر بوده و کمتر میزان استقرار گیاه در بستر حاصل از ایجاد پروژه مدنظر قرارگرفته است. چنانکه اسدی در سال 1379 در تحقیقی پیتینگ و کنتورفارو را بهعنوان دو روش ذخیره نزولات آسمانی و راهی برای مبارزه با خشکسالی معرفی نمود. در این تحقیق میزان رطوبت کرتهای عملیاتی نسبت به کرتهای شاهد در اکثر موارد بیشتر بود [1] یک سال بعد امیری و بنیاسدی اثر دو روش پیتینگ و کنتورفارو در حفاظت آبوخاک را مقایسه و اعلام نمودند از بین روشهای بکار رفته، کنتورفارو بیشتر از پیتینگ از بروز روان آب و فرسایش جلوگیری نموده است [3] ساعدی و همکاران در سال 1384 تأثیر عملیات آبخیزداری پیتینگ، ریپیر و کنتورفارو در حفاظت خاک و کاهش رسوب را موردبررسی قراردادند و اعلام نمودند که حداکثر رواناب به تیمار شاهد و حداقل آن به تیمار فارو مربوط است [12] در همان سال معدنچی و همکاران با مقایسه تأثیر دو روش مکانیکی ریپینگ و کنتورفارو در جلوگیری از رواناب و رسوب اعلام نمودند عملیات ریپر بیشترین تأثیر را بر روی رواناب و رسوب داشته است و بهطور متوسط درصد پوششگیاهی در شاهد حدوداً %13 در کنتورفارو %22 و در ریپرینگ حدوداً %19 برآورد گردیده است [17] در سال 1386 حبیب زاده و همکاران تأثیر عملیات آبخیزداری پیتینگ، ریپرینگ و کنتورفارو در اصلاح اراضی و کاهش رسوب را در ایستگاه تحقیقاتی خواجه آذربایجان شرقی موردبررسی قراردادند. بررسیها نشان داد که کمترین میزان رسوب در تیمار فارو ملاحظه شد. همچنین عملیات پیتینگ نسبت به عملیات فارو با توجه به هزینههای کارگری، ساماندهی کرتها و هزینههای نگهداری چالهها، 20 درصد هزینه بیشتری را طلب مینماید، لذا در مناطق مشابه احداث فارو پیشنهاد میگردد. [8 یک سال بعد نیز حبیب زاده و همکاران تأثیر پیتینگ، ریپینگ و کنتورفارو را در ذخیره رطوبت و افزایش پوششگیاهی بررسی نموده و به این نتیجه دست یافتند که در زمینهایی با بافت سنگین و مارنی، میتوان با احداث فارو و پیتینگ، ضمن ذخیره نزولات آسمانی و حفاظت خاک، پوششگیاهی مناسبی ایجاد کرد [9] جعفری و همکاران نیز در پژوهشی در سال 1388 تأثیر عملیات مختلف اصلاح مرتع را بر خصوصیات خاک و پوششگیاهی در مراتع سیرجان مثبت ارزیابی نمودند [6
پژوهشگران خارج از کشور نیز سه عملیات موردبررسی را مورد ارزیابی قرار دادهاند از آن جمله در سال 1976 نف1 ظرفیت نگهداری آب در داخل کنتورفارو را در مونتانای آمریکا موردمطالعه قرارداد و به این نتیجه رسید که ظرفیت نگهداری آب و تولید گیاهان بهوسیله کنتورفارو افزایش مییابد [21] استنلی2 نیز در سال 1978 استقرار بوتهها از طریق پیتینگ در زمینهای سخت لایه غرب استرالیا را بررسی و پیشنهاد نمود طرحهای ایجاد بوتهزارهای مصنوعی با استفاده از روش پیتینگ در منطقه موردمطالعه مناسب میباشد [23] وایت3 و همکاران نیز در همان سال گزارش کردند که پس از یک دوره 8 ساله، کنتورفارو تولید گیاهی را در حدود 165 درصد و آب در دسترس را به میزان 107 درصد افزایش میدهد [25] همچنین ریچ4 در مطالعه تیمارهای مکانیکی مانند کنتورفارو در شمال آمریکا در سال 2005 به این نتیجه رسید که تیمارهای
