بخشی از مقاله
چکیده
طرح های ذخیره نزولات آسمانی و حفاظت خاک و آب گامی در جهت توسعه پایدار کشاورزی و حفاظت از منابع طبیعی برای نسل های حاضر و آینده می باشد. در این تحقیق عملیات مختلف آبخیزداری از جمله پیتینگ , ریپینگ و کنتورفارو با هم مقایسه , از کرت های آزمایشی جهت اجرا استفاده و مناسبترین عملیات پیشنهاد شده است. طرح به روش بلوک های کامل تصادفی با هشت تیمار در سه تکرار به اجرا در آمد, ابعاد کرتها 8*40 متر با شیب حدود 6 درصد در نظر گرفته شد و طی آن دو عامل رواناب و رسوب در داخل این تیمارها بررسی گردید.
به منظور اندازه گیری رسوب و رواناب حاصل گودالهایی به عمق 160 سانتیمتر در انتهای کرتها حفر شد. نتایج حاصل نشان دادند که در مدت سه سال آماربرداری, کرت های فاقد عملیات آبخیزداری دارای رواناب و رسوب بیشتری بوده اند به طوری که حداکثررواناب با میزان28/04 لیتربه تیمار شاهد وحداقل آن با مقدار10/88 لیتر به تیمار فارو مربوط است.در ضمن حداکثر میزان رسوب با3/29 گرم بر لیتر به تیمار شاهد وکمترین مقدار آن با 0/88 گرم بر لیتر به تیمار فارو تعلق دارد.
واژه های کلیدی: پیتینگ, حفاظت خاک, رسوب, ریپینگ, کنتور فارو.
مقدمه
تخریب شدید منابع طبیعی موجبات افزایش فرسایش خاک و کاهش پتانسیلهای اراضی را فراهم میآورد. با توجه به افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به غذا، حفاظت خاک و نگهداری اراضی مستعد و قابل احیا در حوزههای آبخیز الزامی است و در این راستا ارائه راهکارهای مناسب در جهت احیای اینگونه مناطق ضروری می باشد. فرسایش سالانه 2 میلیارد تن خاک در کشور ضمن هشدار در مورد بحران اقتصادی آتی ، لزوم جلوگیری از تخریب و استمرار بهرهبرداری از منابع طبیعی را ضروری ساخته است .
در این میان اهمیت ایجاد بینشی مثبت و سازنده نسبت به ارزش و اهمیت منابع طبیعی در کلیه افراد جامعه به ویژه بهرهبرداران بر کسی پوشیده نیست. بنابراین لازم است با ترویج و آموزش صحیح نحوه استفاده بهینه از منابع، موجبات حفظ منابع ملی و طبیعی برای نسل حاضر و نسلهای آینده فراهم گردد. جهت دستیابی به چنین دستاوردهایی لزوم تحقیقات در زمینه روشهای مناسب حفاظتی و احیایی معین میشود.
عمدهترین مسئله آبخیزها بدست آوردن مناسبترین روش جهت جلوگیری از ایجاد فرسایش، رواناب و رسوب و افزایش ذخیره نزولات آسمانی در خاک به خصوص در شیبهای کم میباشد تا بتوان بدین طریق موجبات احیا مراتع را فراهم آورد. در کشور ما که قسمت اعظم آن جزو مناطق خشک جهان به حساب میآید آب یکی از مهمترین عوامل محدودکننده رشد گیاهان مرتعی میباشد. میزان بارندگی به طور متوسط تنها در حدود %35 از خاک کشور از 250 میلیمتر تجاوز مینماید.
با وجود این به دلایل مختلف استفاده کافی از این میزان بارندگی نیز بعمل نمیآید و با کمال تاسف آمار و ارقام نشان میدهند که سالانه بیش از %75 از آب حاصل از نزولات آسمانی بدون استفاده و بصورت هرز آب از دست میرود و یا سیلهای عظیمی بدنبال تنها یک یا دو ساعت بارندگی به راه میافتد و آسیب وحشتناکی به جان و مال روستائیان و حتی شهرنشینان ونهایتاً اقتصاد ملی وارد میسازد. بنابراین لازم است در مناطقی که عاری از پوشش گیاهی است به روشهای مکانیکی مختلف متوسل شد.
هدف از اجرای طرح بررسی عملیات مکانیکی آبخیزداری - کنتورفارو، پیتینگ و ریپرینگ - برای دستیابی به بهترین روش موثر و کم هزینهترین روش در حفاظت خاک بوده است. باباخانلو پوشش گیاهی مناسب را بهترین وسیله برای جلوگیری از هدررفتن آب بصورت جریانات سطحی مورد بررسی قرار داده که به همراه پیتینگ میتواند جریان آب در سطح خاک را به حداقل رسانده وعلاوه برذخیره برف در زمستان موجب نفوذ و ذخیره شدن حدود7/5 تا15میلیمتر آب اضافی در خاک شود.
بررسی مراتع ایالت وایومینگ آمریکا نشان داده که در گراسلندهای طبیعی ایجاد کنتور فارو توانسته جریان سطحی آب را 84-94 درصد کاهش داده و باعث حفاظت اراضی پستتر از تجمع رسوب و آب سطحی گردد.
مواد و روشها
ایستگاه تحقیقاتی خواجه در 46°38′ الی 46°40′ طول شرقی و 38°09′ الی 38°10′ عرض شمالی، در استان آذربایجان شرقی و در یکی از زیرحوزههای فرعی آبخیز آجی چای قرار دارد. این منطقه جزء بزرگترین حوزه های شرق دریاچه ارومیه میباشد که در حدود 24 آبراهه دائمی در آن جریان دارد, آب اکثر این رودخانهها بعلت عبور از رسوبات حساس دوره میوسن مقادیر قابل ملاحظهای نمکها را در خود حل نموده و باعث بالا رفتن غلظت نمکهای محلول آن، بخصوص در فصل کم آبی میگردد. وسعت تقریبی منطقه 2/5 کیلومتر مربع و دارای ارتفاع متوسط 1550 متر میباشد.
میانگین دمای سالیانه 9/9 درجه سانتی گراد و متوسط بارش سالانه 270/4 میلمتر بر آورد شده است. حوزه آبخیز آجیچای از سازندهای مارنی اسیبپذیر فرسایش همراه با رسوبات تبخیری و لایههای گچی تشکیل یافته است. شوری آب رودخانه آجیچای و قسمتی از اراضی دشتی و کوهپایهای، ناشی از گسترش این سازندها میباشد که آبخیزهای تخریب شده وسیعی را در برمیگیرد. به علت گسترش عوامل محدودکننده از قبیل شوری و نوع خاک، پوشش گیاهی ناحیه بسیار فقیر بوده و اغلب گونههای غالب را گیاهان مهاجم شورپسند تشکیل میدهد.
به علت نبود ایستگاه هواشناسی در بررسی خصوصیات کلیماتولوژی ابتدا از آمارهای ایستگاههای همجوار استفاده شده و در نتیجه با تجزیه و تحلیل و تلفیق آمارهای موجود، برای عرصه تحقیق بازسازیهای لازم صورت گرفته است. در پایان نیز از آمارهای ایستگاه هواشناسی خواجه استفاده شده است. در بررسی دما از آمار ایستگاه هواشناسی خواجه و دیگر ایستگاههای هواشناسی استفاده شده است.
در بررسی وضعیت بارندگی منطقه نیز امار ایستگاه هواشناسی خواجه با 4 سال آمار بارش مورد استفاده قرار گرفته است. برمبنای مطالعات یاراحمدی بیشترین مقدار بارندگی متعلق به ماههای آوریل و مارس بوده که حداکثر آن 37/6 میلیمتر میباشد. میانگین بارش سالیانه براساس آمار چهار ساله 207/23 میلیمتر است - . - 5 برای تعیین تیپ اقلیمی از روش دومارتن استفاده شده است. براساس این روش اقلیم منطقه از نوع نیمه خشک میباشد.
ایستگاه تحقیقاتی خواجه و مناطق اطراف آن تقریباً دارای وضعیت مشابهی از نظر زمینشناسی میباشند، منطقه در واقع جزئی از کوههای آیتاخلی خواجه بوده و از نظر زمینشناسی سازندهای قدیمیتر از میوسن مشاهده نگردید. ژئومورفولوژی عرصه تحقیقاتی خواجه متاثر از عواملی چون زمین ساخت، گنبدهای نمکی نواحی بلند و رسوبات حساس به فرسایش بوده و موجب ایجاد ناهموارهای پست گردیده است.
