بخشی از مقاله
چکیده
به استثنای جوامع بسیار ابتدایی ،جوامع بشری معدودی بودندکه با محیط طبیعی پیرامون خویش در کمال تطابق زیسته اند بنابراین به ندرت پیش آمده است که زمین به دلیل پیامدهای اشغال آن توسط انسانها دچار نقصان نشده باشد.بعضی جوامع همچون جوامعی که کشاورزی ابتدایی را به کار می بستند،زمین را به حال خود رها می کردند تا خسارتها آن بهبود یابد،اما حتی با این روش به ندرت وضعیت سابق احیا می شود. امروزه پایه ی بسیاری از فعالیتهای انسانی ،فعالیت کشاورزی است،لذا برای بهبود این فعالیت تلاشهای زیادی انجام شده و نیز برنامه ریزیهای بسیاری در حال انجام است.تعیین توان بالقوه و تخصیص کاربری های متناسب با توان زمین ،روشی است که می توان میان توان طبیعی محیط،نیاز جوامع ،کاربری ها و فعالیتهای انسان در فضا یک رابطه ی منطقی و سازگاری پایدار به وجود آورد.
امروزه با استفاده از آمایش سرزمین می توان به ارزیابی توان اکولوژیکی زمین پرداخت،که دارای پتانسیلهای بسیاری است.در واقع ارزیابی توان یک استراتژی اساسی برای استفاده از زمین تلقی می شود .چرا که با شناسایی و ارزیابی خصوصیات اکولوژیکی منطقه،توسعه ای همگام با طبیعت حاصل می شود.در تحقیق حاضر مطرح می شود که آگاهی از استعدادها و تعیین پتانسیلها در زمین علاوه بر کایریهای کشاورزی می تواند راه گشای تهیه و اجرای طرح های کاربردی و عملی به منظور نیل به اهداف اقتصادی ،حمایتی و حفاظتی باشد. این تحقیق از نوع بنیادی بوده و با روش توصیفی -تحلیلی و با استفاده از روشهای کتابخانه ای و رایانه ای صورت گرفته است.
واژگان کلیدی: توسعه،کشاورزی،ژئوپلیتیک زمین
مقدمه :
زمین سرمایه اصلی فعالیتهای گوناگون بشر است.اما متاسفانه امروز به این سرمایه ی ملی کم توجهی شده و تواناییهای زمین برای برآورده کردن نیاز بشر در حال افول است .مهمترین رکن توسعه در جهان زمین و منابع زمین است که باید مورد توجه زیادی قرار گیرد.در ادبیات توسعه به طور کلی سه تلقی از مفهوم توسعه ارائه شده است:توسعه به مثابه ی یک مجموعه ی اقدامات مشخص،توسعه به مثابه ی فرایندهای دگرگونی بنیادی وبالاخره توسعه به مثابه ی مجموعه ای از دستاوردها و اقدامات مشخص.اگرچه پیشرفتهای اقتصادی یکی از عوامل مهم توسعه است ،اما تنها عامل نیست ودلیل آن، این است که توسعه صرفا پدیده ای اقتصادی نیست.بنابراین هدف اصلی توسعه ی پایدار ایجاد یک الگوی مطلوب رشد برای تمام اقشار جامعه است - تودارو،. - 17:1990یکی از راههای توسعه ی جوامع و براورده شدن نیازهای بشر ازراه کشاورزی و ایجاد قابلیتهای پیشرفت زمینهای کشاورزی است.
کشاورزی به مجموعه ی فعالیتها و روابط تعامل یافته میان انسان و محیط گفته می شود ،که برای بدست آوردن غذای مورد نیاز بشر انجام می گردد.امادر جهان،تحولات شهرنشینی و گسترش شهرها در اغلب جوامع باعث تخریب تدریجی مناطق طبیعی و زمین شده واین مناطق جای خودرا به ساخت و سازهای بی رویه داده است ویا در برخی موارد مزارع و سکونتگاههای طبیعی ،خالی از سکنه شده وکم کم رو به زوال می رود - اردستانی ،. - 1387در همین راستا ،رشد هوشمند از جمله رویکردهایی است که توسعه ی پایدار را در دستور کار خود قرار داده است ،تا علاوه بر جلوگیری از گسترش بی رویه ی شهرها به ارتقای سطح کیفی درون شهر نیز کمک نماید.به همین دلیل امروزه گرایش های توسعه ی شهری به سمت این رویکرد پیش رفته و سعی می شود در گسترش شهرها و رشد آنها اصول پایدار ی و رشد هوشمند در نظر گرفته شود - موحد، . - 26 : 1379یکی از این رویکردهای برنامه ریزی که از تلفیق رشد هوشمند و پایداری حاصل شده است،رویکرد انتقال حقوق توسعه - TDR - می باشد.
این رویکرد ابزاری تکمیلی برای تشویق توسعه داوطلبانه در مکانهایی است که ساکنین آن ،به حفظ و نگهداری آن مکانها تمایل دارند ویا مکانهایی که مالکین آن خواهان رشد و توسعه بیشتر و مالکیت حوزه وسیع تری هستند - صدوق، . - 15: 1381نواحی مورد نظر برای این برنامه عمدتا مناطق متراکم یا نواحی روستایی یا مناطق با ارزشی هستند که در جریان توسعه ی پایدار با هجوم زیاد فعالیتهای ساخت و ساز قرار گرفته اند. در این رویکرد ضمن توجه به ظرفیتهایی توسعه ای هر مکان ،ارزشهای حفاظتی نیز در چارچوب تحقق توسعه پایدار نیز مد نظر قرار می گیرد.از مزیتهای این رویکرد این است که برای حفظ منابع عمومی با استفاده از سرمایه های مالی بخش خصوصی یا بازار ،حقوق صاحبان زمین در ازای ارزش از دست رفته اموالشان پرداخت می شود.علاوه بر این، این رویکرد در جوامعی که با فشار شدید توسعه روبرو هستند،موثر عمل می کنند - گرجی،. - 59 :1383
ادبیات نظری:
ژئوپلیتیک زمین: سیاره ای که بر روی آن زندگی می کنیم شرایط، رفتارها و خصوصیات خاص و منحصر به فردی دارد.آتشفشان ها،رودها، زمین لرزه ها،دریاها و کوه ها هر کدام در شرایط مختلف رفتارهای گوناگونی را از خود بروز می دهند. مسلما برای زندگی با این سیاره ناشناخته باید اطلاعات خود را درباره آن گسترش دهیم و هرچه بیشتر راجع به آن بیاموزیم. بدانیم که در هر موقعیت چه رفتاری با سیاره مادر خود بکنیم و در مقابل عمل اشتباه خود در قبال این سیاره زیبا ،چه ضرری متوجه ما خواهد بود. از این رو دانشمندان و محققان سالهاست که در مورد پدیده های مختلف زمینی تحقیق و بررسی می کنند. عده ای سعی در شناخت ساختمان درونی زمین دارند، زیرا منشاء بسیاری از اتفاقات سطح زمین را حاصل عملکرد درونی زمین می دانند. برخی به دنبال شناسایی عوارض سطحی زمین و اثر آنها بر زندگی بشر هستند و تعدادی نیز به کشف منابع درونی زمین برای بهسازی زندگی انسان مشغول اند. جمع زیادی از دانشمندان نیز به تحقیق در مورد بلایای طبیعی زمینی می پردازند تا از اثر آنها بر زندگی مردم بکاهند.
همه اینها شناخت نسبی خوبی را برای دانشمندان ومحققین علوم زمین فراهم می آورد و می تواند کمک بزرگی در راستای اهداف مورد نظر بشر باشد. زمین شناسی علمی است که درباره پیدایش زمین، تشکیلات ، ساختمان و مواد تشکیل دهنده زمین ، کوهها ، دشتها و اقیانوس و همچنین تاریخ پیدایش جانداران و تسلسل وقایع فیزیکی در زمین و بالاخره تحولاتی که در زمین صورت گرفته و میگیرد بحث مینماید. زمین شناسی در نیم قرن اخیر در جهان و در ربع قرن حاضر در ایران گسترش فراوانی یافت. بسیاری از نظریات سابق دگرگون شد و زمین شناس در بررسی سیاره پرارزش خود به آگاهیهای نوین دست یافت که پایه علوم زمین جدید را فراهم ساخت. چون مانند همه رشتههای تجربی کار زمین شناسی بر اساس مشاهده و تغییر است لذا هر قدر امکان مشاهده ما ، از راههای گوناگون افزایش یابد، طبعا آگاهیهای ما هم از جهان و از گذشته کره زمین عمیقتر و بیشترمیگردد.
کشاورزی:
ازگذشته های دور تا الان درجهان ،مهمترین منبع تولید غذا کشاورزی بوده است.کشاورزی به مجموعه ی فعالیتها و روابط تعامل یافته میان انسان و محیط گفته می شود ،که برای بدست آوردن غذای مورد نیاز بشر انجام می گردد هرچند روشهای تولیدات کشاورزی تغییر کرده است که آن هم به دلیل پیشرفتهای تکنولوژی می باشد، اما در خود کلمه ی کشاورزی و ماهیت آن هیچ تغییری حاصل نشده است .وضعیت کنونی به گونه ای است که معانی ضمنی کشاورزی ،بویژه شیوه های روستایی ومالکیت اشتراکی و همین طور مقولات دیگری که منحصر به اقتصادهای ملی و جوامع ملی هستند به صورت افقی یا عمودی ،راه را برای تولید ،خدمات وتوزیع منسجم مشارکتهای عمومی در ارائه ی مواد غذایی انبوه و قابل ارائه در بازار می گشایند - - . - Friedtand,1991.p.3-4
توسعه ی پایدار:
در حال حاضر عبارت "توسعه پایدار" به طور گسترده در حوزه ی سیاست و نیز در حیطه ی پژوهش مورد استفاده قرار می گیرد .به نظر می رسد که این عبارت توان گشودن درهایی رادارد که رشته های مختلف علمی را از یکدیگر جدا می سازد و این قابلیت را دارد که حصار میان شناخت و عملکرد را در هم بشکند. بخشی از قابلیت های مذکور به سبب آن است که عبارت "توسعه ی پایدار"علاوه بر آن که به ظاهر ساده است می تواند طیف وسیعی از معانی را انتقال دهد و در برخی موارد توان حمایت از تفسیرهای واگرا را نیز دارد. هم طرفداران افراطی محیط زیست و هم عمل گرایان سیاست متداول توسعه،این عبارت را غنیمت شمرده اند وازآن برای بیان و توضیح عقاید خود در مورد توسعه ی خود و محیط زیست استفاده کرده اند. توسعه ی پایدار تعارف بسیاری دارد - Pearce etal.1988 -
مؤثرترین و شایع ترین تعریف در مورد این لفظ تعریف کمیسیون برانت لند با عنوان " آینده ی مشترک ما"می باشد که عبارتست از:"توسعه ای که بدون لطمه زدن به قابلیت نسل های آینده - در بر آورنده ساختن نیازهای خود - نیازهای امروز را بر آورده سازد - Brundtland,1987:p.43 - "باوجود ماهیت پر از لفاظی و تا اندازه ای مبهم این تعریف،ثابت شده است که این تعریف برای کسانی که نگران فقر و رعایت عدالت بین نسلی و درون نسلی -از جنبه ی دست یابی انسان به طبیعت و منابع طبیعی-هستند و نیز برای آنانی که مشتاق استفاده از طبیعت و حفظ زیستگاه ها و گونه های حیات می باشند، مورد پسند قرار گرفته است. به علاوه توسعه ی پایدار نیروی جلو برنده ای به شمار می آمد که در پس زمینه ی کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه - - UNcEDدر شهرریو در سال - 1992اجلاس زمین - قرار داشت .
این اجلاس که با حضور 128 تن از سران دولت ها و 178دولت برگزار شد،محل تبادل نظر طیف گسترده ای از سازمان ها ی غیر دولتی گردید،این سازمان ها تلاش کردند تا با برگزاری هم زمان "نشست جهانی - Holmbery,etal.1993 - "توجه رسانه ها را به سوی خود جلب کرده و مباحث مطرح شده در ریو را تحت الشعاع قرار دهند با امید اینکه بتوان یک نظام جهانی جدید را برای محیط زیست و زمین به ارمغان آورد. یکی از ارکان اصلی توسعه ،توسعه اجتماعی است .هدف از توسعه ی اجتماعی ،ایجاد امکانات مادی ،اقتصادی و اجتماعی برای کلیه ی افراد جامعه ،افزایش دسترسی افراد جامعه به منابع حیاتی و توزیع عادلانه آن بیان میشود .توسعه ی اجتماعی شامل رشد در جنبه های اجتماعی زندگی،نظیر بهداشت و درمان،تعلیم و تربیت ،تغذیه ،اشتغال وموارد مشابه آن است که در نهایت تامین کننده ی رفاه اجتماعی و اهداف مربوط به آن است - زاهدی اصل،. - 81 : 1381
رکن دیگر توسعه اقتصادی می باشد.توسعه ی اقتصادی به مثابه ی مجموعه ی تغییرات مرتبط باهم در ساختار اقتصادی است که جهت رشد مداوم لازم است. اگر که رشد اقتصادی به معنای افزایش درامد سرآنه است و درآمد سرآنه زمانی افزایش می یابد که مجموع ارزش افزوده، همه کالاها و خدمات تولیدی افزایش پیدا کند - بهشتی ،. - 4 :1382 حداقل در زمان آدام اسمیت ،تصور توسعه - نه خود اصطلاح توسعه - ارتباط نزدیکی با تصور رشد اقتصادی داشته است.در واقع برخی اوقات منظور از توسعه همان رشد اقتصادی بوده است.اگر چه برخی از اقتصاددانان جدید و عالمان نوین علوم اجتماعی اکنون به توسعه به صورت بسیار دقیقتری می نگرند و همان طور که می بینیم ،حتی نهادهای مهم مالی و توسعه ی بین المللی همچون بانک جهانی یا صندوق بین المللی پول - - IMF امروزه در صورت توسعه به صورت ساده ای نمی اندیشندوآن را معادل رشد در نظر نمی گیرند - لفت ویچ،. - 53 :1385
نظریه های ارائه شده در باره ی توسعه را می توان به دو گروه عمده ی نظریه رشد نامتعادل و نظریه ی رشد متعادل تقسیم کرد.الف - پرو،هیرشمن،سینگر و رستو از پیروان دکترین رشد نامتعادل هستند که در آن ،نظریه ی قطب رشد متجلی می شود. نظریه ی قطب رشد پویا بر دو اثر استوار است:یکی اثرات تمرکز و دیگری اثرات پخش ؛بدین صورت که رشد همزمان در همه جا اتفاق نمی افتد بلکه در نقاط یا قطبهای توسعه اتفاق می افتد که از قدرت جاذبه ی بالایی برخوردارند - اثرات تمرکز - . این نقاط،توسعه را در کانالهایی پخش می کنند که کل اقتصاد را تحت تاثیر قرار می دهد - اثر پخش - - کلانتری 1387ص. - 70-60طرفداران نظریه ی قطب رشد معتقدند که گسترش شهرها منجر به توسعه اجتماعی و اقتصادی روستاها می گردد و در نتیجه باید به دنبال گسترش و رد صنایع در شهرهای بزرگ بود.
ب - میردال،هاریسنو ومیسرا،معتقدند که تئوری قطب رشد نتوانسته است نابرابری و عقب ماندگی بین مناطق مختلف را از بین ببرد، بلکه باعث تشدید نابرابری منطقه ای شده است و لذا الگوی مناسبی برای کشورهای توسعه نیافته نمی باشد .امروزه اقتصادانان نظریه ی رشد متوازن در مناطق مختلف ،ضرورت برنامه ریزی منطقه ای صحیح را برای رسیدن به توسعه ی متوازن مطرح می کنند و معتقدند که توسعه ی متعادل ناحیه ای برای آن است که بهترین شرایط و امکانات را برای توسعه ی جامع همه ی نواحی فراهم آورد،تفاوتهای کیفیت زندگی بین ناحیه ای و درون ناحیه ای را به حداقل رساند و نهایتا ازبین ببرد.اندازه گیری سطح توسعه از طرف سازمانهای بین المللی و اقتصادانان با شاخص های متفاوتی صورت می گیرد .
یکی از شاخص های رایج ،درآمد سرانه است .بر این اساس مناطقی که به طور نسبی از درآمد سرانه بالایی برخوردارند،به عنوان توسعه یافته تلقی می شوند.اگرچه شاخص مذکور ،از این جهت که عینی و فارغ از ارزشها و اظهار نظرها ی شخصی و سلیقه ای است،قابل دفاع است.از دیدگاه دیگر اولا توزیع در آمد را نشان نمی دهد،ثانیا ارزشهای غیر پولی مواردی را که قابل تبدیل به مقادیر پولی نیستند ،در بر نمی گیرد - پومفرت،. - 25 :1376 با توجه به انتقادات وارده بر شاخص درآمد سرانه، از دهه ی 1960به بعد،شاخص های ترکیبی مطرح گردید.از جمله شاخص های فقر انسانی،توسعه ی انسانی،ترکیبی توسعه اجتماعی توسط برنامه تحقیقات توسعه سازمان ملل و شاخص کیفیت فیزیکی زندگی ارائه گردید - تیرل دال،. - 70 :1378
چارچوب تحقیق:
رابطه ژئوپلیتیک زمین،کشاورزی و توسعه:
تخریب زمین می تواند موجبات تضعیف توسعه ی اقتصاد را فراهم آورد و باعث ناکامی آن گردد،در حالی که توسعه ی اقتصادی در سطح پایین نیز به نوبه ی خود می تواند علت تآثیرات شدید رخداد تخریب زمین باشد.فقر و تخریب زیست محیطی که به واسطه فرایند توسعه ایجاد می گردد، متقابلآ بریکدیگر تآثیر می گذارند تا جهانی وحشتناک و مملو از مخاطره و احتمال خطر را بوجود آورند ،به گونه ای که در درون این جهان مردم روستایی و شهری به دام می افتند . درک حقیقت این جهان و عوامل زیست محیطی اقتصادی و سیاسی به وجود آورنده ی آن در کا نون نگرانی فراگیر اخیر در مورد توسعه ی پایدار قرار دارد.
در دنیای امروز زمین از مواهب کمیاب به شمار می رود ،به همین دلیل بر سر استفاده از آن میان فعالتهای گوناگون انسانی مانند :زراعت وباغداری ،مرتع و جنگل ،صنعت ومعدن، شهر وروستا وغیره رقابت وجود دارد.تخصیص عاقلانه ی زمین ،به این فعالیتها از جمله مباحث برنامه ریزی است که آمایش زمین خوانده می شود .به عبارت دیگر آمایش سرزمین ،تنظیم رابطه ی انسان، فضا و فعالیتهای انسانی را شامل شده و هدف از تنظیم این رابطه بهره برداری منطقی از کلیه ی امکانات به منظور بهبود وضعیت مادی و معنوی جامعه در طول زمان است. تحلیل و بررسی این کارکردها عمدتا از نگاه برنامه ریزی محیطی موضوع اصلی بحث آمایش سرزمین و توسعه ی پایدار است. در جهان امروزی کشورها در تلاش و تکاپو برای رسیدن به اهداف توسعه
