بخشی از مقاله
چکیده
بکارگیری تکنیکهای نوین بمنظور سرعت بخشیدن در کنترل و مدیریت منابع طبیعی تجدیدشونده، امری گریزناپذیر است. مطالعه حاضر در حوزه آبخیز بازفت در غرب و شمال غرب استان چهارمحال و بختیاری انجام شده است. این حوزه مساحتی بالغ بر ۰۰۰۷۱۲ هکتار دارد. در این تحقیق با استفاده از اطلاعات موجود از منطقه، مطالعات انجام شده، کنترلهای میدانی، نقشههای توپوگرافی با مقیاس ۰۰۰۰۵:۱ و دادههای ماهوارهای لندست TM، لایههای اطلاعاتی محیطی تهیه شدهاند. لایههای اطلاعاتی توپوگرافی مستقیماﹰ با رقومی کردن نقشههای توپوگرافی و لایه اطلاعاتی پارامترهای خاک از اطلاعات پروفیلهای حفر شده در اطلاعات موجود از منطقه تهیه گردیدند.
لایههای اطلاعاتی عوامل اقلیمی نیز با استفاده از گرادیانهای مطالعات انجام شده، بر اساس DEM منطقه تهیه شدند. از دادههای ماهوارهای با تهیه تصاویر رنگی کاذب، آنالیز PCA واعمال شاخص NDVI و طبقهبندی بروش حداکثر احتمال، لایههای رخنمونسنگی، برف، رودخانه بازفت، اراضی خیس ناشی از ذوب برف، سایه، جنگل، مرتع و اراضی با پوشش پراکنده تهیه شدند.
با تعیین نیازهای اکولوﮊیکی گونههای انتخاب شده و تهیه لایه های اطلاعاتی با فرمت Boolean بر اساس نیاز گونه و تلفیق لایههای اطلاعاتی، گونه جنگلی افرای سیاه با استفاده از تکنیک GIS و RS مناسب برای منطقه تشخیص داده شد و سایتهای بالقوه کشت آن تعیین گردید. مناطق مستعد کشت افرا بصورت رویشگاههای بالقوه خوب و متوسط نیز تعیین گردید. مساحت رویشگاههای بالقوه خوب و متوسط برای گونه Acer negundo ۶۵۸۷۲ هکتار رویشگاه خوب و ۲۵۹۸ هکتار رویشگاه متوسط می باشد.
مقدمه
امروزه GIS بطور منظم در رشتههای علمی متعدد بکار میرود، حجم اطلاعات مبادله شده و موارد کاربرد، بسیار متنوع میباشد از جمله، اکتشافات، مدیریت منابعطبیعی، شهرسازی، برنامه ریزی توسعه و خدمات زیربنایی، ارزیابی و کنترل محیط زیست، سرشماری جمعیت و … با بررسی اجمالی از توانایی و کاربردهای گسترده GIS در مییابیم که ابزار موثری در مدیریت و بهرهبرداری اطلاعات جغرافیایی است - ٩ - .
تکنیک GIS نه فقط جهت نمایش نقشه کاربرد دارد بلکه میتواند در زمینههای زیر مفید باشد: یافتن اطلاعات پوشیده و دور از دست، تولید نقشههای آزمایشی و نمونه، شناخت مشکلات بالقوه مناطق مختلف، تشخیص مناطقی که در معرض خسارت و آسیباند، تسهیل در دادن گزارشهای هشدار دهنده به مردم و بیان سیاستهای آینده - ١٨ - . از طرفی سنجش از دور تکنیکی نیرومند برای گرد آوری مجموعه دادههای چند زمانی است - ٦ - هر دو تکنولوﮊی GIS و RS برای جمعآوری، تجزیه و تحلیل و گزارش اطلاعات مربوط به منابع زمینی و ساختارهایی که بشر جهت استفاده از این منابع ساخته است بکار میروند این دو تکنولوﮊی دارای قابلیتهایی بوده و میتوانند مکمل هم باشند - ١ - رویشگاه بالقوه گیاهی، محلی است که از نظر شرایط فیزیکی، بیولوﮊیکی و شیمیایی، امکان رویش و استقرار یک گونه گیاهی را فراهم نماید - ٣ - .
جنگلهای جهان با وسعتی حدود ۶۳ میلیون کیلومتر مربع که تقریباﹰ سطح کره زمین را به خود اختصاص داده اند، یکی از منابع مهم اقتصادیاند - ١٠ - . یکی از روشهایی که میتوان جهت جلوگیری از سیر نزولی جنگلها، به آن اتکاﺀ نمود، احیاﺀ جنگلها از طریق وارد کردن گونههای غیربومی سازگار می باشد؛ تا علاوه بر احیاﺀ این مناطق، پتانسیلهای تولید نیز از طریق کاشت گونههای خارجی بالا رود - ۳ - . زمانی که بخواهند یک گونه غیربومی را برای مکانی معرفی کنند که بنام مقصد معروف است، بهتر است مطالعاتی در مورد مبدأ جغرافیایی، یعنی موطن اصلی، انجام گیرد و بهترین مبدأ را برای بهترین مقصد شناسایی نمود - ١٠ - .
با شناخت عوامل محیطی و رویشگاهی براحتی می توان گونه مناسب را انتخاب نموده - ٥ - و محلهای مناسب کشت گونه نیز تعیین کرد. در این راستا می توان از تکنیک سیستمهای اطلاعات جغرافیایی یا GIS١ سود جست. سیستمهای اطلاعات جغرافیایی، مجموعه ای از نرم افزار، سخت افزار و نیروی متخصص است که علاوه بر توانایی در تهیه نقشه های مختلف در مقیاسهای متفاوت، بخوبی دارای قابلیت آنالیز و بهره برداری از این اطلاعات است - ٢ - . با استفاده از این فنآوری و تلفیق نقشههای موضوعی مختلف که نشاندهنده شرایط محیطی یک منطقه خاص می باشند، می توان مناطق مناسب کشت گونه های مختلف را تعیین کرد.
استفاده از تکنیک سنجش از دور و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی در بررسی و مدیریت منابع طبیعی و تعیین رویشگاه گیاهان هرچند ظاهراﹰ گران بنظر میرسد ولی با توجه به دقت آن و سرعت عملی که فراهم میآورد دارای توجیه اقتصادی است - ٢ - . در مطالعه حاضر از تکنیک GIS و RS برای معرفی و تعیین سایتهای مستعد کشت گونه یا گونههای جنگلی مناسب در حوزه آبخیز بازفت در استان چهارمحال و بختیاری استفاده شده است.
بررسی منابع
از بین گونه های مطالعه شده خصوصیات افرای سیاه، - بواسطه اینکه گونه مذکور در نهایت برای منطقه مناسب بود - ذکر می شود. افرای سیاه درختی است نور پسند به بلندی ۵۱ تا ۰۲ متر - ٤ - . از درختان سریع الرشد است - ٤و١٣ - . در رویشگاهش در ارتفاعات مختلف و تا حداکثر ۸۴۰۳ متری دیده می شود - ١٧ - . واریته کالیفرنیایی آن نسبت به خشکی بسیار مقاوم است - ٤و١٦ - . که تا ارتفاع ۰۳۸۱ متری در کوههای مرکزی و شمال کالیفرنیا میروید. افرا درختی است که نسبت به خاک توقع چندانی ندارد - ١٧ - و بر روی خاکهای آهکی هم میروید - ١١ - . با توجه رویشگاه وسیع آن در ایالات متحده آمریکا که مناطقی را بااقالیم مختلف در بر میگیرد؛ روشن است که این گونه درقبال میزان بارندگی و دما دارای انعطاف است.
در محدوده گستردهای از ایالات متحده دارای مختصات عمده اقلیمی بدین شرح است: میانگین بارندگی سالیانه: ۵۷۳ میلی متر - ۰۹ تا ۰۲۰۱ میلی متر - ، میانگین دمای سالیانه: ۷ درجه سانتیگراد - از ۱ تا ۳۱ درجه سانتیگراد - ، میانگین حداکثر دما: ۹۳ درجه سانتیگراد - از ۰۳ تا۰۵ درجه سانتیگراد - و تعداد روزهای یخبندان: ۰۳۱ روز - از ۰۵ تا۰۰۲ - . به گفته جزیرهای - ١٣٧٩ - ، این گونه در شهرکرد به حداقل مطلق دمای محل که به ۲۳- درجه سانتیگراد میرسد، مقاومت نشان داده است. ریشه این درخت معمولاﹰ سطحی بوده، که در خاکهای عمیق رشد بیشتری یافته و به ﮊرفای خاک فرو میرود - ٤ - .
افرای سیاه از لحاظ بافت، توانایی رویش بر روی خاکهای سنگین - clay - تا شنی - sandy - را دارد - ١٦ - . PH مناسب برای رشد و استقرار آن بین ۸-۵ میباشد - ١٣ - . افرای سیاه دارای چوب سبک و صاف است که در جعبه سازی و صندوق سازی و همچنین ابزار و کالای چوبی قابل استفاده است - ٤و١٧ - . در مبل سازی، تهیه تراورس و کاغذ نیز چوب آن کاربرد دارد - ٤ - .
ایروانی - ۸۷۳۱ - ، مطالعه ای بمنظور تعیین رویشگاه بالقوه سه گونه مرتعی موجود در حوزه رودخانه وهرگان در استان اصفهان با استفاده از GIS و RS انجام داد. در این مطالعه پس از آنکه عوامل موثر در تعیین رویشگاهای بالقوه گونههای مورد مطالعه از روشهای آماری بدست آمد، لایههای اطلاعاتی محیطی تهیه شدند. در این تحقیق لایه رخنمون سنگی منطقه از داده های ماهواره ای تولید گردید.
در ادامه محدوده رشد و استقرار گونههای مورد مطالعه با توجه به نمودارهای حاصل از تلفیق لایههای اطلاعاتی محیطی، نقشه پراکنش گونهها، تعیین گردید - ٣ - . مطالعه ای در آفریقا، مکندری و همکاران۱ - ۵۹۹۱ - مناطق مناسب برای جنگل کاری با گونه Eucalyptus grandis را با استفاده از تکنیک GIS بدست آوردند. آنها تنها فاکتورهای اقلیمی که در رشد این گونه اثر میگذارد را لحاظ کردند - ١٥ - .
مواد و روشها
۱- توصیف منطقه مورد مطالعه
حوزه آبخیز بازفت، بخشی از حوزه آبخیز کارون شمالی محسوب میشود، که در غرب استان چهار محال و بختیاری واقع شده است.
