بخشی از مقاله
خلاصه
در محافل دانشگاهی و مراجع حرفهای کشورهای مسلمان مدتی است که بحث حسابداری اسلامی و کاربرد آن در بانکداری اسلامی مطرح شده و در این زمینه سمینارهایی نیز برگزار شده است، گروهی از حسابداران مسلمان معتقدند بنا به ملاحظات جهانبینی اسلامی و غربی، حسابداری سنتی که مبتنی بر جهانبینی غربی است نمیتواند پاسخگوی تأمین نیازهای بانکداری در کشورهای اسلامیباشد، لذا حسابداران مسلمان باید در کشورهای اسلامی تعریفی از حسابداری اسلامی و بانکداری اسلامی ارائه کنند و با تبیین اهداف و خصوصیات حسابداری اسلامی و مدل پیشنهادی برای بانکداری اسلامی، الزامات آن را مشخص کنند. در این زمینه تحقیقاتی انجام شده است که نتایج همه آنها در یک جهت نمیباشد، در مقابل گروهی از حسابداران مسلمان اصرار دارند که حسابداری و بانکداری اسلامی یا غربی ندارد، آنها معتقدند که حسابداری و بانکداری، حسابداری و بانکداری است.
.1 مقدمه
امروزه در کشورهای اسلامی به دلیل تفاوتهای بنیادی محیطی با غرب موضوع کاربرد حسابداری اسلامی در بانکداری اسلامی مطرح شده است. اسلام بهعنوان دین برتر بر فعالیتهای تجاری تأکید فراوانی دارد و در همین خصوص خداوند در قرآن رهنمودهایی را برای رستگاری انسان در دنیا و آخرت ارائه نموده است. حسابداری اسلامی میبایست تصویر درستی از واحد تجاری ارائه نماید و آن را به سمت عدالت و احسان سوق دهد، بسیاری از جنبههای اقتصادی اسلامی با اقتصاد غربی متفاوت میباشد، اقتصاد اسلامی مبتنی بر شریعت بنا شده که هدف اصلی آن زندگی بهتر و عدالت اجتماعی و اقتصادی میباشد.
در حالیکه اقتصاد غربی بر مبنای مادیگرایی بنا شده و هدف اصلی آن حداکثر نمودن سود و حداقل کردن زیان میباشد. بنابراین تکنیکهای غربی نمیتواند بهآسانی در اقتصاد اسلامی کاربرد داشته باشد. تفاوتهای فکری و مذهبی، سیاسی و فرهنگی از مسائل تأثیرگذار در اقتصاد غربی و تدوین استانداردهای حسابداری است و این تفاوتها باعث میشود که تکنیکهای حسابداری غربی نتواند بهآسانی در بانکداری اسلامی به کار گرفته شوند و بنابراین استانداردهای حسابداری بینالمللی بناشده بر چنین تکنیکهایی مشکلاتی را برای مسلمانان در سراسر جهان ایجاد خواهند کرد. به این دلیل برای حسابداران مسلمان مهم است که استانداردهای حسابداری و کاربرد آن را در بانکداری اسلامی توسعه دهند که بهطور خاص مناسب نیازهای اسلامیشان باشد.
.2 حسابداری اسلامی در سطح نظری
حسابداری اسلامی عبارت است از فرایند شناسایی، اندازهگیری و گزارشگری مشروعیت فعالیتهای مالی که برای تصمیمگیری، محاسبه زکات و محاسبه سود واقعی عملیات سرمایهگذاری اسلامی بر اساس دستورات اسلام، مفید باشد شاید آنچه بهعنوان تفاوت بنیادی محیطی قابل طرح است حضور دین در زندگی فردی و تجزیه آن از مسائل اجتماعی است. در کشورهای اسلامی نقش تعالیم اسلامی در زندگی جمعی پررنگ میباشد و در قوانین و مقررات حکومتداری، قرآن و سنت در نظر گرفته میشود
بعضی از صاحبنظران مبانی اقتصاد اسلامی را با اقتصاد غربیکاملاً متفاوت میدانند. در اسلام انسان امانتدار است. درصورتیکه در غرب انسان مالک نهایی شناخته میشود. لذا پاسخگویی نهایی مسلمان از نظر مسائل مالی در برابر خداوند است و چنین پاسخگویی از طریق زکات و خمس در عمل پیاده میشود. در غرب حداکثرسازی سود، فردگرایی، منافع شخصی زیربنای حرکتهای اقتصادی است اما یک مسلمان پایبند به ارزشهای اسلامی در پی سود معقول، منافع جمعی و انصاف و عدالت است
در اسلام بعضی از معاملات رایج در غرب مانند ربا، قمار، تجارت مشروبات الکلی عملی حرام است و ممنوع است. بعضی از رهبران دینی معتقدند، فعالیتهای اقتصادی در اسلام بر دو ستون اخلاقی عدالت و احسان استوار است. بنابراین تجارت اسلامی باید بر پایه این ارزشها انجام شود
این تفاوتها محرک اصلی حسابداران مسلمان برای ارائه یک تعریف و الگو برای حسابداری اسلامی میباشد. زید حسابداری اسلامی را به شرح زیر تعریف کرده است: حسابداری فرایند منظم ثبت معاملات مشروع در دفاتر و اندازهگیری نتایج مالی برمبنای این معاملات بهمنظور استفاده در تصمیمگیری است.
.3 خصوصیات حسابداری اسلامی
مباحث مربوط به خصوصیات حسابداری اسلامی بر دو موضوع اندازهگیری مالی و ارائه و افشا متمرکزشده است .[1] -1 اندازهگیری مالی: در اغلب مطالب ادبیات حسابداری اسلامی زکات بهعنوان سنگ بنای تعیین ابزارهای اندازهگیری معرفی شده است.دلایل این انتخاب به شرح زیراست:
الف - در اسلامزکات مفهومی است که مستقیماً با اندازهگیری داراییها سروکار دارد.
ب - در بسیاری از آیات قرآنی بلافاصله پس از دستور نماز،زکات بر مسلمانان واجب شده است و زکات یکی از ستونهای اسلام است بنابراین مسلمانان برای ایفای این تعهد باید ابزارهای لازم}شامل حسابداری{را بکار گیرند.
ج - توسعه حسابداری در دولتهای اولیه اسلامی ارتباط مستقیم با زکات دارد. در آن زمان، دولت اسلامی دفترها و گزارشهای حسابداری را برای تعیین زکات و پاسخگویی در مورد آن تهیه میکرد.
دیدگاه غالب در تعیین زکات استفاده از قیمت فروش در زمان ایجاد تعهد بابت زکات است، لذا سازمانهای تجاری اسلامی باید از بهای جاری، نه بهای تمامشده تاریخی، استفاده کنند
سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات اسلامی در بیانه مفاهیم حسابداری به مفهوم ارزشهای جاری داراییها، بدهیها و سرمایهگذاریهای محدود شده اشاره کرده است اما به دلیل فقدان ابرازهای کافی بهکارگیری آن توصیه نشده است در عمل از بهای تمامشده تاریخی استفاده میشود و ارزش جاری تنها بهصورت اطلاعات مکمل ممکن است ارائه شود بنابراین بانکهای اسلامی از بهای تمامشده تاریخی استفاده میکنند
-2 ارائه و افشا: حنیفه و حودیب اهمیت ارائه و افشا را در ایفای وظایف و تعهدات طبق شریعت اسلامی میدانند برای دستیابی به این هدف،یک واحد تجاری اسلامی باید حداقل موارد زیر را افشا کند:
الف - هرگونه معاملات ممنوعی که صورت گرفته است.
ب - تعهدات زکات که باید پرداخت شود یاقبلاً پرداخت شده است.
ج - مسئولیت اجتماعی - شامل وجوه خیریه، دستمزد کارکنان و حفظ محیطزیست - بنابراین محتوای گزارشگری مالی در یک جامعه اسلامیاحتمالاً مفصلتر از جوامع غربی است
.4 اهداف حسابداری اسلامی
سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی در بیانیه شماره 1، اهداف حسابداری مالی بانکها و مؤسسات مالی اسلامی، هدف اصلی حسابداری مالی را ارائه اطلاعات برای کمک به تصمیمگیریهای استفادهکنندگان تعریف کرده است. در این بیانیه آمده است آنهایی که با بانکهای اسلامی سروکار دارند در درجه اول به اطاعت و رضایت خدا در معاملات اهمیت میدهند. اهداف حسابداری مالی برای سایر بانکها، اکثراً در کشورهای غیر اسلامی تعریف شده است. بنابراین طبیعی است که تفاوتهایی بین اهداف تعیین شده برای بانکهای اسلامی با اهداف تعیین شده برای سایر بانکها وجود داشته باشد. این سازمان برای تعیین اهداف از دو رویکرد استفاده کرد:
الف. تعیین اهداف برمبنای اصول و روشهای اسلام و سپس بررسی این اهداف با توجه به مبانی نظری موجود.
ب .شروع کار از مبانی نظری موجود و تطبیق آن با شریعت اسلام.
رویکرد اول را یکی از علمای شریعت انجام داده است و رویکرد دوم توسط یک متخصص حسابداری. نهایتاً تعریف اهداف بر اساس رویکرد دوم پذیرفته شد. طبق این بیانیه، هدف گزارشگری مالی ارائه اطلاعات زیر است:
1 - اطلاعات مربوط به رعایت شریعت توسط بانکها.
- 2 اطلاعات مربوط به منابع اقتصادی و تعهدات و آثار رویدادها.
- 3 اطلاعات لازم برای تعیین زکات.
4 - اطلاعات لازم برای برآورد جریانهای نقدی، زمان و خطرات تحقق آن.
- 5 اطلاعات لازم برای ارزیابی مسئولیتهای امانی بانکها برای حفاظت منابع و سرمایهگذاریهای آن.
- 6 اطلاعات مربوط به ایفای مسئولیت اجتماعی توسط بانک.
.5 خصوصیات فعالیتهای تجاری اسلامی
سیستم اقتصاد اسلامی مبتنی بر این آموزه است که هیچ فردی نباید آنچهاساساً خلقت خداوند است یا محصول تلاش و مهارتهای انسان دیگری است را برای خودش بخواهد. بنابراین، این سیستم تا حد زیادی بر پایه عدالت اجتماعی شکل گرفته است. استاد مطهری در کتاب نظریه اقتصاد اسلامی در مورد اصول اولیه برای اقتصاد اسلامی، مسئله حقوق طبیعی و تکوینی که حق، ریشه غائی و فاعلی دارد را بر اصل عدالت و اصل استثمار برتر میداند.
