مقاله کاربرد دستورالعمل های مدیریتی مهندسی صنایع در مدیریت مطالعات محیط زیست

بخشی از مقاله

چکیده:

توسعه، حاصل فعالیتهاي انسانی است و فعالیت هاي انسانی در راستاي توسعه اثرات مختلفی بر محیط زیست خواهند داشت.

مناسب ترین راه حل توسعه همگام با حفظ محیط زیست - توسعه پایدار - ، رعایت مبانی احترام به ارزش هاي محیط زیست و جامعه در بستر تصمیم سازي کلان کشور می شود. در بسیاري از کشورهاي جهان کارشناسان محیط زیست به کمک ابزارها و روش هاي علمی که عمدتاً از مبانی تخصصی مهندسی صنایع ریشه گرفته است؛ توانسته اند نقش شایسته اي در شناسایی و کنترل اثرات توسعه بر محیط زیست و مدیریت مناسب پروژه هاي محیط زیستی ایفا نمایند.

در این مقاله، نگارندگان سعی دارند ضمن ارائه کاربرد ابزارهاي مدیریتی مهندسی صنایع در کنترل پروژه هاي محیط زیستی از جمله اصول ایمنی، بهداشت، محیط زیست و کیفیت - HSEQ - ، دو الگوي زیست محیطی مدل "سرآمدي سازمانی" - EFQM - شامل"مدل تولید پاك تر" و " الگوي مدیریت سبز" را معرفی نمایند. همچنین بمنظور افزایش اثربخشی انجام مطالعات زیست محیطی، راهکارهایی بر اساس بهره گیري از رویکردهاي نوین مدیریت سبز در مهندسی صنایع از سوي نگارندگان پیشنهاد شده است.

-1 مقدمه

توسعه، حاصل فعالیت هاي انسانی است و فعالیت هاي انسانی در راستاي توسعه به هر طریقی که باشند اثرات مختلفی بر محیط زیست خواهند داشت. توجه به این نکته تامل بر انگیز است که هزینه هاي تخریب محیط زیست 4 تا 8 درصد تولید ناخالص ملی کشورهاست

توسعه خصوصاً در بخش صنعت، پیامدهاي زیست محیطی عمده اي به دنبال داشته است ولی از طرفی هم نمی توان این فعالیت ها را که اهمیت اساسی براي بقاي انسان دارد محدود کرد، بلکه برعکس می باید متناسب با نیازهاي حال و آینده هرچه بیشتر در توسعه و تکامل آن تلاش نمود. اما علم همزمان ابزارهاي لازم جهت کنترل محیط را در اختیار جوامع بشري قرار داده است.

روند پویاي صنعتی در هر کشور می تواند ادامه داشته باشد در صورتی که مبانی احترام به ارزش هاي محیط زیست و جامعه در برنامه هاي آن گنجانده شود. در بسیاري از کشورهاي جهان پژوهشگران محیط زیست به کمک ابزارها و روش هاي علمی که عمدتاً از مبانی تخصصی مهندسی صنایع ریشه گرفته است توانسته اند نقش شایسته اي در شناسایی و کنترل اثرات توسعه بر محیط ایفا کنند.

از روش هاي علمی فوق می توان به موارد زیر اشاره نمود:

-1 ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح ها و پروژه هاي توسعه اي کشور در چارچوب کنترل و مدیریت پروژه؛

-2 ورود مبانی حفاظت از محیط زیست در برنامه ریزي استراتژیک سازمان ها و ارزیابی زیست محیطی استراتژیک در ایران - SEA - ؛

-3 مدل سرآمدي EFQM و زیر مجموعه هاي زیست محیطی آن شامل مدل سرآمدي تولید پاك تر و الگوي مدیریت سبز؛
-4  رعایت اصول ایمنی، بهداشت، محیط زیست و کیفیت

- HSEQ - در اجراي طرح هاي توسعه

-2 ادغام رهیافت هاي مدیریت صنایع در مدیریت پروژه هاي محیط زیستی

-1-2 ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح ها و پروژه هاي توسعه اي کشور در چارچوب کنترل پروژه

ارزیابی اثرات زیست محیطی - EIA - ، ابزاري براي شناخت اثرات احتمالی پروژه ها بر محیط زیست و همچنین ارائه روش هاي کاهش و پایش این آثار است. اولین مصوبه قانونی ارزیابی اثرات محیط زیستی طرح ها و پروژه هاي توسعه کشور در سال 1373 صادر و در پی آن الگوي تهیه و بررسی گزارش هاي مذکور در سال 1376 تهیه و به تصویب شورایعالی حفاظت محیط زیست رسید
 
لازمه موفقیت هر پروژه، دستیابی توأم آن به هر سه عامل زمان، هزینه و کیفیت معین است. مدیریت پروژه از دو بازوي قدرتمند برنامه ریزي و کنترل بهره می گیرد. ارزیابی زیست محیطی نیز همانند هر پروژه اي نیازمند اجرا شدن در قالب زمان، هزینه و منابع محدود است به همین دلیل کنترل پروژه براي اجرایی کردن کار ارزیابی یکی از بهترین گزینه ها است.

فرآیند برنامه ریزي و کنترل، توالی و توازي فعالیت هاي لازم براي اجراي یک پروژه ارزیابی را با در نظر گرفتن زمان مورد نیاز براي اجراي هر فعالیت و کیفیت مشخص براي آن فعالیت را تعیین می نماید.

در این راستا در سال هاي اخیر به دلیل کاربردي تر شدن نرم افزارهاي مدیریت و کنترل پروژه مانند Primavera و Microsoft Office Project، پروژه هاي ارزیابی سریع تر و بسیار جامع تر در سه قالب زمان، هزینه و منابع انجام می شوند.

فرایند برنامه ریزي و کنترل مطالعات ارزیابی زیست محیطی در نرم افزار Microsoft Office Project، در قالب سر فصل هاي زیر دنبال
می شود:

•    جمع آوري اطلاعات و ارائه مشخصات کلی طرح

•    مطالعات پایه محیط زیست و تشریح وضع موجود

•    پیش بینی آثار زیست محیطی

•    ارزیابی آثار زیست محیطی

•    مدیریت و برنامه ریزي محیط زیست - ارائه روش هاي کاهش و پایش آثار -

لازم به توضیح است که هریک از سرفصل هاي فوق، داراي ریز فعالیت ها و عناوینی می باشند که توسط مدیر پروژه مشخص شده و وارد نرم افزار می گردد. نفرساعت مورد نیاز براي انجام هر فعالیت، زمان پیش بینی شده جهت آغاز و خاتمه آن و همچنن مدت زمان مورد نیاز انجام آن، از جمله موارد موجود در نرم افزار می باشند که با تعیین دقیق آنها، فرایند برنامه ریزي و کنترل اجراي پروژه به بهترین نحو قابل انجام خواهد بود

-2-2 اصول سیستم ایمنی، بهداشت، محیط زیست و کیفیت - HSEQ - سرآمدي، یکی از چالش هاي اساسی مدیریتی به شمار می رود.

اعتقاد بر این است که در دنیاي کنونی سازمانی موفق است که توسعه اي همه جانبه و پایدار و همراه با رعایت حقوق کلیه گروه هاي ذینفع اعم از مشتریان، سهامداران، جامعه و ... را در برنامه هاي خود داشته باشد. استقرار سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی، محیط زیست و کیفیت - HSEQ - در سازمان هاي دولتی که به نحوي مرتبط با تصمیم سازي و تصمیم گیري در مباحث محیط زیست می باشند و همچنین گنجاندن اصول و مبانی آن در مطالعات ارزیابی زیست محیطی، از جمله الزامات اجراي توسعه همگام با محیط زیست می باشد.

سیستم HSEQ با نگرشی یکپارچه به موضوعات بهداشت، ایمنی و محیط زیست درصدد است تا با ترسیم و طرح ریزي اصولی کلیه برنامه هاي خود در جهت تعالی ارزش هاي انسانی، توسعه پایدار و تحقق حقوق و نیازمندي هاي اصولی تمام ذینفعان گام بردارد.

این سیستم با اعتقاد بر اینکه درك تغییر و مدیریت آن، یکی از اصول مدیریت در دنیاي امروز است، در تلاش خواهد بود تا در هر زمان و مکانی توانایی سازگاري سازمان متبوع را با زمان حال که مرتباً در حال تغییر و تحول است را براي موفقیت در آینده و باقی ماندن در صحنه رقابت و تجارت جهانی فراهم نماید. در واقع، متعد است تا با تعریف و تدوین بهینه مدیریت تغییر از تاثیر نابجاي عوامل تغییر در کیفیت فعالیت ها و فرایندهاي خود بکاهد.

از طرف دیگر، تصمیم گیري صحیح و اثربخش در تمامی پروژه ها به هنگام اعمال تغییرات با رعایت الزامات بهداشت، ایمنی و محیط زیست ضامن مدیریت سیستماتیک آنها و توسعه پایدار خواهد بود.

در صورتی که سازمانی بخواهد اصول HSEQ را در سیستم خود مستقر نماید، لازم است تا اهداف استراتژیک خود را بر پایه آن منطبق نماید

برنامه ریزي استراتژیک یا راهبردي، فرآیندي است براي تعریف راهبرد سازمان. برنامه ریزي راهبردي نوعی برنامه ریزي موثر به منظور تصویر کردن پلان یک سازمان است. درواقع برنامه ریزي راهبردي به نوعی تصویر رسمی آینده سازمان را ارائه می نماید.

امروزه با توجه به اهمیت و تعریف علمی استراتژي در سازمان، برنامه ریزان و کارشناسان بر این امر واقفند که لازمه بقا، توسعه همراه با حفظ محیط زیست است. این هماهنگی تنها در صورتی حاصل می شود که فعالیت هاي توسعه اي، تاثیر سودمندي بر انسان و محیط زیست باقی گذارد

-3-2 مدل سرآمدي سازمانی

مدل سرآمدي سازمانی بعنوان الگویی جامع جهت سنجش میزان استقرار سیستم ها در سازمان و خودارزیابی و راهنمایی است که مسیر فعالیت مدیران را براي بهبود عملکرد، شناسایی و تعیین می نماید. دیدگاه سیستماتیک قوي، توجه دقیق به مدیریت مبتنی بر فرآیندهاي سازمانی و نتیجه گرایی مدل EFQM براي سازمان هاي ایرانی که معمولاً در این حوزه ها با مشکلات جدي روبرو هستند بسیار آموزنده و اجرایی است.

در چند سال اخیر سازمان ها براي پیاده سازي مدل هاي سرآمدي سرمایه گذاري هاي بسیاري انجام داده اند. کارشناسان صنایع تلاش هاي بسیاري جهت یادگیري مدل هاي سرآمدي و پیاده سازي آنها در سازمان ها انجام داده اند. در همین راستا دفتر امور محیط زیست وزارت صنعت، معدن و تجارت - صنایع و معادن سابق - ، به منظور
 
تسهیل در استفاده از سیستم هاي پیشگیرانه تلاش داشته است تا از ادبیات دانش سرآمدي استفاده کند که باعث تدوین استاندارد یکپارچه مدل سرآمدي تولید پاك تر - Cleaner Production - والگوي مدیریت سبز شد 

- 1-3-2 مدل سرآمدي تولید پاك تر

مطابق برنامه محیط زیست ملل متحد - UNEP - ، تولید پاك تر به مفهوم راهبرد یکپارچه اي است که براي پیشگیري از آثار زیست محیطی فرآیندها استفاده می شود. CP یا همان تولید پاك تر، یک راهبرد برنده - برنده است که با وجود حمایت از محیط زیست و مصرف کننده، عامل افزایش کارایی، سودآوري و رقابت پذیري می گردد. به همین دلیل مدل سرآمدي تولید پاك تر تدوین شد تا علاوه بر سازگاري سازمان با CP، در جاري سازي نظام مند آن به سازمان کمک نماید.

باید توجه داشت که اجراي این مدل به عنوان یک مدل سرآمدي در صنعت نیازمند پیروي از دستورالعمل هاي استاندارد و یکپارچه است.

دستورالعمل هاي اجرایی و روند عملی تولید پاك تر مطابق UNEP داراي چک لیست ها و فازهایی مطابق زیر است:

فاز یک : برنامه ریزي و سازماندهی

فاز دو: پیش ارزیابی - مرور کیفی -

فاز سه: ارزیابی - مرور کمی -

فاز چهار: مطالعه امکان سنجی فاز پنج :آماده سازي، پایش و تداوم

در ایران علاوه بر ترجمه علمی موارد فوق طبق استانداردهاي بین المللی، جدول هاي ارزیابی منطبق بر این مدل و شرایط حاکم بر صنعت ایران در دفتر امور محیط زیست وزارت صنعت، معدن و تجارت وجود دارد که براي ارزیابی و امتیاز دهی سازمان ها در اختیار ارزیابان محترم قرار می گیرد

شکل : - 1 - معیارهاي تولید پاك تر - CP -