بخشی از مقاله
چکیده
مقادیر ناچیز بارندگی در کشور ایران به همراه پراکنش نامناسب آن موجب گشته تا کمبود آب مانع اصلی توسعه قلمداد گردد. در چنین مناطقی استفاده از روشهاي ساده، کم هزینه و مناسب براي استحصال آب باران میتواند بسیار موثر و راهگشا باشد. این تحقیق به منظور کاربرد استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر کوچک مقیاس در تولید محصول بادام دیم به اجرا در آمده است . براي انجام این تحقیق، پنج تیمار سامانه آبگیر شامل: جمعآوري سنگریزه و پوشش گیاهی سطح سامانه با و بدون فیلتر سنگریزهاي، سطح عایق ببا و بدون فیلتر سنگریزهاي و پوشش طبیعی زمین - شاهد - به همراه سه رقم بادام - ربیع، مامایی و شاهرود - 21 در 5 تکرار در قاللب ططرح بلوكهاي کامل تصادفی به کار برده شد.
بر این اساس با استفاده از روشهاي ذخیره رطوبت خاك زیر سطحی، اقدام به کاشت نهال بادام در عرصهاي با شیب متوسط %20 گردید . نتایج مقایسه شاخصهاي گیاهی نشان داد که میانگین قطر یقه، ارتفاع درخت، سطح تاج و پوشش، عملکرد میوه و درصد زندهمانی در تیمار شاهد - پوشش طبیعی - از بقیه تیمارها کمتر و به ترتیب در تیمارهاي جمعآوري پوشش بدون فیلتر، جمعآوري پوشش با فیلتر، عایق بدون فیلتر و عایق با فیلتر افزایش پیدا میکند. میزان عملکرد - میوه دهی - در تیمار عایق با فیلتر، 337 درصد بیشتر از تیمار شاهد بوده است.
به عبارت دیگر عملکرد محصول در این تیمار بیش از سه برابر زمین دست نخورده افزایش نشان داد. بنابراین به کارگیري سامانه آبگیر عایق، نقش مهمی در استحصال آب باران و جمعآوري آب در جهت تأمین قسمتی از رطوبت مورد نیاز درختان بادام در محل استقرار آنها ایفا نموده و موجب افزایش محصول در باغات در اراضی شیبدار میگردد.
مقدمه
براساس بررسیهاي انجام شده، در اکثر حوزههاي آبخیز کشور به لحاظ بهرهبرداريهاي غیر اصولی و عدم اعمال ممدیریت صصحیح در راستاي حفظ منابع، وضعیت تولید از نظر منابعطبیعی تجدید شونده در شرایط بحرانی قرار دارد - روغننی، . - 1386 در حال حاضر علیرغم مشکلات موجود در بهرهبرداري اصولی از منابع، با تلاش محققین این امکان فراهم آمده تا بتوان ضمن رعایت اصل همزیستی با طبیعت، روشهاي مناسبی را به منظور استفاده بهینه و پایدار از منابع موجود به کار گرفت.
روشهاي مزبور کاربردي بوده و اجراي آن، ضمن کاهش تلفات منابع آب و خاك، نقش تعیینکنندهاي در بهبود زندگی و اقتصاد معیشتی مردم خواهد داشت . در این ارتباط ارائئه الگوهاي علمی، عملی و مبتنی بر فرهنگ آبخیز نشینان، نقش مهمی در اشاعه فرهنگ بهرهبرداري پایدار از منابع طبیعی ایففا خواههد نمود. یکی از این الگوهاي ساده، کم هزینه و کارآمد استفاده از سامانه هاي سطوح آبگییر بباران میباشد. این سسامانهها مشتمل بر شیوههایی است که موجب جمعآوري ریزشهاي جوي و روانابهاي سطحی قبل از پیوستن به رودخانههاي دائمی و ذخیرهسازي آنها براي مصارف مختلف میشوند.
در یک طبقهبندي، سامانههاي سطوح آبگیر باران به دو گروه سنتی و نوین تقسیمبندي میشوند . - 1991, Critchley, & Siegert - علت این امر صرف نظر از اندازه سطوح آبگیر، موقعیت مکانی احداث آنها، نوع و چگونگی ذخیرهسازي آبهاي جمعآوري شده و موارد مصرف آنها، امکان پذیرش و به کارگیري آنهاا تتوسط مردم است که نکته مهم در اشاعه فرهنگ مدیریت و اسستفاده بهیننه از ریزشهاي جوي به حساب میآید.
سامانههاي سطوح آبگیر نوین، در واقع سامانههاي اصلاح و تکمیل شده سنتی هستند که در تناسب با ویژگیها و کاربردهاي هر یک از سامانهها، به جوامع انسانی معرفی شدهاند - . - 1987, Hudson بر اساس تحقیقات انجام شده، امروزه از این نوع سامانهها براي جمعآوري آب باران با هدف تأمین آب براي کشت گیاههان و ایججاد باغ بر روي دامنههاي شیبدار استفاده میشود که در تمامی آنها موارد زیر مشترك میباشد - قدوسی و همکاران، : - 1382
الف- وجود سطح تولید کننده رواناب،
ب- استفاده از تیمارهاي مختلف جهت افزایش تولید رواناب در سطح سامانه،
ج- وجود چاله پذیرنده رواناب در محل کشت نهال. در زمینه استفاده از تیمارهاي مختلف جهت افزایش تولید رواناب در سطح سامانه، میتوان به روشهاي به کارگیري پوشششهاي عایق مانند قیر، پارافین و یا نایلون و سایر روشها نظیر جمعآوري سنگریزه و پوشش گیاهی از سطح جمعآوري کنننده روانناب اششاره نمود که متناسب با شرایط هر منطقه و اهداف طرح مورد استفاده قرار میگیرد. تلفیق بررسیهاي انجام شده نشان میدهد که پنج عامل عمده در حوزههاي آبخیز نقش مهمی در استقرار و توسعه پوشش گیاهی در باغات دامنهاي ایفا میکند - روغنی، . - 1386 عوامل یاد شده عبارتند از:
-1 استحصال آب باران،
-2 نفوذ روان آب جمع آوري شده در خاك - 2003, Shaxson, & Barber - ، -3 مفهوم مولفه جریان در سطوح شیب دار، -4 ذخیره رطوبت در پروفیل خاك، -5 کاهش تبخیر از سطح خاك، تحقیقات انجام شده در استان گلستان بر روي تأثیر پوشش عایق - نایلون - در استقرار نهالهاي زیتون نشان میدههد ککه تأثیر ببه کارگیري این سطوح خصوصاً در بارشهاي کم، بسیار قابل توجه میباشد - ششاهینی، . - 1393 همچنین نتایج تحقیقات صصادقزاده و همکارانش در آذربایجان شرقی با هدف تأمین رطوبت مورد نیاز درختان مثمر نشان داد که سسامانه داراي فیلتر سسنگریزهاي بهتترین تیمار از لحاظ افزایش ماندگاري رطوبت در پروفیل خاك و رشد و نمو درختان کاشته شده میباشد .
مجموعه مطالب فوق مبین این نکته است که با ارائه الگوهاي علمی سیستمهاي استحصال نزولات جوي، ممی تتوان از ییک ططرف نقش مهمی در اشاعه فرهنگ بهرهببردااري پایداار ااز منابع طبیعی ایفا نمود و از طرف دیگر افزایش تولید در باغات دیم را امکان پذیر ساخت. تحقیق حاضر با هدف بررسی استقرار درختان بادام دیم و توسعه باغات دامنهاي از طریق به کارگیري سامانههاي سطوح آبگییر باران در جهت افزایش محصولات باغی در شرایط دیم و بهبود شرایط اقتصادي کشاورزان در شرایط کم آبی به اجرا در آمده است.
مواد و روشها
این پروژه در محدوده ایستگاه تحقیقاتی قلعه غارك، وابسته به مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزي و منابعطبیعی استان چهارمحال و بختیاري به اجرا در آمده است. ایستگاه تحقیقاتی قلعه غارك با مساحت 48 هکتار در شهرستان شهرکرد و در فاصله 5 کیللومتري جنوب شرق مرکز استان قرار دارد. از نظر موقعیت جغرافیایی این ایستگاه در حد فاصل32 درجه، 18 دقیقه و 9 ثانیه تا 32 درجه، 18 دقیقه و 26 ثانیه عرض شمالی و 50 درجه، 56 دقیقه و 19 ثانیه تا 50 درجه، 56 دقیقه و 50 ثانیه طول شرقی قرار گرفته است .
این ایستگاه از سمت شرق به کوه برآفتاب برات به ارتفاع 2575 متر منتهی شده و شمال غرب آن با شهرك صنعتی شهرکرد همجوار است. اقلیم منطقه به روش آمبرژه، نیمه خشک سرد و میانگین سالیانه بارندگی منطقه 300 میلیمتر برآورد شده است. شیب متوسط منطقه 20 درصد و خاك آن داراي بافت متوسط میباشد. شکل - 1 - محل اجراي تحقیق را نشان میدهد.
براي انجام پژوهش حاضر، تعداد 75 سامانه آبگیر مستطیلی شکل به ابعاد 5×8 متر با استفاده از پشتههاي خاکی بر روي دامننهاي با شیب 20 درصد احداث گردید . این سامانهها با توجه به قرار گرفتن در شیب دامنه و انجام یکسري تمهییدات در بسستر آنهها، سسبب تولید و هدایت رواناب به سمت نقطه هدف - محل کشت نهال - میشوند. در پایین دست هر سامانه یک چاله براي کاشت نهال در نظظر گرفته شد.
پژوهش در قالب پنج تیمار سامانه شامل شاهد - پوشش طبیعی زمین - ، جمع آوري سنگریزه و پوشش گیاهی سطح سسامانه با فیلتر سنگریزه اي، جمع آوري سنگریزه و پوشش گیاهی سطح سامانه بدون فیلتر سنگریزه اي، عایق با فیلتتر سسنگریزه اي و ععایق بدون فیلتر سنگریزه اي و با استفاده از سه رقم بادام - شاهرود، ربیع و مامایی - در 5 تکرار در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی به اجرا درآمد.
براي ساخت سامانه عایق، ابتدا پوشش گییاهی سسطح سسامانه ححذف ششد و ببا اسستفاده از نایلون ضخیم و یک لایه 3 سانتیمتري از سنگریزه بر روي آن، بستر سامانه عایق گردید. همچنین قسمت پایین دست سامانه در محل چالله نههال جههت ککاهش تبخیر، با استفاده از قلوه سنگهاي موجود در منطقه سنگفرش شد. شکل - 2 - نحوه اححداث سسامانه ععایق - پلاستیک و سنگریزه - را نشان میدهد. در شکل - 3 - سامانه عایق پس از کشت نهال بادام دیده میشود.
فیلترهاي سنگریزهاي ستونی از سنگریزه میباشند که در قسمت بالادست نهال با استفاده از دو لوله پلیککا با قططر10 سسانتیمتر و عمق 40 تا 50 سانتیمتر در هنگام خاكریزي در پاي نهال احداث گردیدهاند. در داخل لولهها سنگریزه ریخته شد. جهت برقراري ارتباط هیدرولیکی بین ستون سنگریزه با خاك چاله و اطراف آن، قسمت پایین لوله مشبک گردید. این فیلترها به منظور نففوذ بهیننه رواناب استحصال شده به عمق توسعه ریشه درخت بکار رفته است.
