بخشی از مقاله
چکیده
ارزیابی توان سرزمین برای کاربری های مختلف از اساسی ترین مسائل محیط زیست به شمار می رود. تعیین توان اراضی برای استفاده بهینه از سرزمین و جلوگیری از تخریب در اثر استفاده نامناسب ازاراضی گامی موثر در راهبرد توسعه پایدار است. با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به ارزیابی توان حوزه آبخیزرغیوه ازتوابع شهرستان هفتگل در استان خوزستان جهت کاربری کشاورزی ومرتعداری با استفاده ازروش تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداخته شد.
درقدم اول با تعیین مرز محدوده مطالعاتی برروی نقشه توپوگرافی و شناسایی منابع اکولوژیکی موجود نقشه سازی آنها در محیط GIS صورت گرفت. درمرحله بعد مهمترین معیارها وزیر معیارها تعیین شد و با استفاده ازفرآیند تحلیل سلسله مراتبیAHP و نظرات کارشناسان وزن دهی شدند سپس در محیط GIS با نقشه های متناظرخود با استفاده ازروش ترکیب خطی وزن دارWLC تلفیق شدند. درنهایت تناسب منطقه برای توسعه کشاورزی ومرتعداری به شش طبقه بسیارمناسب، مناسب،کم تناسب، نامناسب، بسیار نامناسب، و بدون تناسب تقسیم شد. نتایج نشان داد که حدود 47درصد از مساحت کل حوزه برای کاربری کشاورزی و35درصد برای کاربری مرتعداری بدون تناسب یا غیر قابل توسعه می باشد.
.1مقدمه و هدف
کاهش مشکلات زیست محیطی موجود درجهان وتامین نیازهای نسل کنونی وآینده نیازمند بهره برداری مناسب ازسرزمین براساس قابلیت ها و ظرفیت توسعه پذیری خاص آن می باشد - . - 14 یکی ازموضوعات اساسی در فرآیند آمایش سرزمین ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین است که عبارت است از شناسایی قابلیت ها وتوانمندی ها،امکانات و محدودیت های منطقه از نظر منابع اکولوژیک پایدارو نا پایدار برای انواع مختلف کاربری ها. ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین موجب می شود که اراضی بنا به استعداد طبیعی که دارند به مصارف مناسب آن - زراعت ،مرتعداری ، شهر سازی صنعتی و غیره - اختصاص داده شوند و این امر علاوه بر حفظ و حراست منابع طبیعی و کسب در آمد در سطح ملی ،کیفیت اراضی را دگرگون نکرده و کاهش نمی دهد و در نتیجه با برقراری تعادل اکولوژیک ، توسعه همه جانبه فضای ملی و ناحیه ای تضمین می شود
امروزه در عرصه کشاورزی جهان، واژه کشاورزی پایدار دارای جایگاه ارزنده و ویژه ای است.کشاورزی پایدار فعالیتی علمی و مبتنی بر اصول اکولوژیک است که هدف اصلی آن ایجاد حالت تعادل ورسیدن به پایداری در تولید می باشد - . - 27 رشد و توسعه پایدار کشاورزی یکی از شاخص ترین و مهم ترین هدفهای هر دولتی است که تحقق آن از طریق تحولات بنیادی همه جانبه در ساختار کشاورزی، مدیریت و بهره برداری مطلوب از منابع و امکانات، سازماندهی و هدایت سنجیده فعالیتها در چار چوب برنامه ریزی علمی و منطقی امکان پذیر خواهد بود.
بر همین اساس، بخش کشاورزی در کلیه برنامه های توسعه کشور از اولویت ویژه ای برخوردار بوده و به عنوان محور و اساس توسعه اقتصادی کشور مورد توجه قرار داشته است. به علاوه کشاورزی پایدار،مدیریت وبهره برداری ازاکوسیستم کشاورزی به روشی است که تنوع بیولوژیکی،بهره وری،ظرفیت باززایی وعملکرد آن حفظ شود و بتواند بدون اینکه به سایراکوسیستم ها زیان وارد کند،کارکردهای اجتماعی، اقتصادی واکولوژیکی خود را درسطح محلی، ملی وجهانی هم درزمان حال وهم درزمان آینده را انجام دهد
از این رو اعتقادکلی بر این است که کشاورزی پایدار به دنبال دستیابی به سه هدف کلی اقتصاد کشاورزی سالم، حفظ جامعه روستایی و حفظ محیط زیست است - . - 12 در سال های اخیر درایران ارزیابی توان اکولوژیک به مثابه یک ضرورت در برنامه ریزی استفاده ازسرزمین - آمایش سرزمین - مطرح شده واین امردربرنامه های محلی اقتصادی ،اجتماعی وفرهنگی جمهوری اسلامی ایران تجلی یافته است - . - 15 بنابراین با توجه به وضعیت منابع زیستی کشور،لازم است هرگونه برنامه ریزی درخصوص استقرار فعالیت های مختلف با نگرش به استعداد وقابلیت های سرزمین و با لحاظ نمودن دیدگاه وتفکرآمایشی واصول پایداری توسعه انجام شود.
امروزه مدل های مفهومی در مرحله تدوین و اولویت بندی برنامه ها، سناریوها وگزینه های مدیریت،کاربردهای گسترده ای یافته اند - . - 9 اقدام جدیدتر در فرآیند آمایش سرزمین شامل استفاده ازمدلهای ریاضی درارزیابی توان اکولوژیکی و بکارگیری روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - 1 درتعیین وزن واهمیت نسبی با نرم افزارهای GISاست - . - 17 فرآیند تحلیل سلسله مراتبی که ازمهمترین فنون تصمیم گیری چندمعیاره است اولین بارتوسط ساعتی برای تخصیص منابع کمیاب ونیازهای برنامه ریزی معرفی شد
تصمیم گیری چند معیاره - MCDM - 2 یا تحلیل تصمیم چند معیاره - MADM - 3 به جای همدیگربه کارمی روند. مسائل مبتنی برتصمیم گیری چند معیاره معمولا دررابطه با مجموعه ای ازگزینه ها به کارگرفته می شود که برپایه معیارهای متعارض وناسازگارمورد ارزیابی قرارگرفته باشند - AHP. - 11 یک روش موثر وسودمند برای حل مسائل چند معیاره است که ازیک ساختارسلسله مراتبی برای نشان دادن مسئله وحل بهترآن واولویت بندی گزینه های مختلف براساس قضاوت کاربران استفاده می کند
این روش طی سه مرحله -1ساختن سلسله مراتب که مهمترین قسمت فرآیند تحلیل سلسله مراتبی می باشد-2 تعیین ضریب اهمیت معیارها وشاخص ها با روش مقایسات زوجی و-3 بررسی سازگاری قضاوت ها با توجه به درصد سازگاری انجام می گیرد. . در این روش ابتدا باید مساله به صورت سلسه مراتبی به اجزا کوچکتر تقسیم شود. این اجزا شامل تعیین هدف و معیار ها و گزینه ها می باشد سپس با استفاده از روش مقایسه زوجی وزن دهی هر گزینه بدست می آید و گزینه های برترانتخاب می گردد
.2 تئوری و پیشینه تحقیق
تاکنون پژوهش های مختلفی درسطح ایران وجهان به منظورارزیابی توان اکولوژیک صورت گرفته است: درتحقیقی که توسط امیری وهمکاران - 2009 - ، انجام شد به ارزیابی توان اکولوژیک جنگل های حوضه های آبخیز دوهزار وسه هزارشمال ایران با استفاده ازGIS پرداختند. نتایح نشان دادکه ارزیابی اکولوژیک بر اساس مشخصه های وزن داده شده - وزنی - نسبت به مدل اکولوژیک جنگلداری مبتنی برروش تجزیه وتحلیل سیستمی - روش های دستی - دقت بیشتری درجزئیات داشته وتطابق بیشتری با واقعیت زمینی دارد
درپژوهشی دیگری که توسط کرمی و همکاران - - 2014، به انجام رسید به ارزیابی توان اکولوژیکی حوزه آبخیز بابلرود برای کاربری کشاورزی با استفاده ازروش AHP پرداختند. نتایج حاصل ازاین تحقیق نشان داد که 3/57درصد ازسطح منطقه دارای توان طبقه یک و 69/53 درصد برای کاربری کشاورزی نامناسب می باشد که علت اصلی آن تراکم انبوه پوشش درختی درقسمت های وسیعی ازحوزه ومحدودیت شیب درنواحی جنوبی حوزه بوده است
سواری و همکاران - - 2014، به ارزیابی توان اکولوژیک حوزه آبخیزرکعت شهرستان ایذه جهت کاربری جنگلداری با استفاده ازتلفیق روش مخدوم وAHP پرداختند. نتایج حاصل ازاین تحقیق نشان داد که بیش از70درصد ازسطح منطقه دارای توان لازم برای کاربری جنگلداری می باشد - - .24آناندا وهِراث - - 2007، در تحقیقی با عنوان مدلسازی اولویت چند معیاره و آمایش سرزمین در شمال شرقی ویکتوریا در استرالیا ، از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی برای ترکیب کردن اولویتهای صاحب نظران در تعیین گزینه های کاربری بهینه جنگل استفاده کردند ونهایتاً نشان دادندکه AHP میتواند در ادغام کردن اولویتها به منظور بدست آوردن نتایج تحقیق ،تصمیم گیری گروهی، تطبیق دادن اهداف چند گانه وافزایش شفافیت در تصمیم گیری، قابل استفاده باشد
رِشمیدِ وی وهمکاران - - 2009، درمطالعه خود با به کارگیری سیستم استنتاج فازی دریک رویکرد تلفیقی با GIS به ارزیابی توان کشاورزی حوزه آبخیزبنگال غربی پرداختند.دراین تحقیق جهت ارزیابی توان کشاورزی ازدو روش ترکیب خطی وزنی وروش ترکیبی یاگراستفاده گردید.نتایج نشان داد درمنطقه مورد مطالعه روش ترکیبی یاگرمناسب تراز روش ترکیب خطی وزنی است
هدف ازپژوهش حاضربه کارگیری دانش افراد خبره به منظورتعیین مهمترین معیارها و زیرمعیارهای موثردرتعیین مناطق مناسب جهت کاربری های کشاورزی ومرتعداری با کمک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی می باشد نتایج حاصل ازاین مطالعه میتواند درجهت بهبود رویه های مدیریتی درسطح حوزه مورداستفاده قراربگیرد.
.3 معرفی محدوده مورد مطالعه
حوزه آبخیزرغیوه ازتوابع شهرستان هفتگل دراستان خوزستان با مساحت 18879/4هکتار درمحدوده جغرافیایی ً17َ20ْ49 تا ً56َ13ْ49 طول شرقی و ً26َ17ْ32 تا ً32َ22ْ32 عرض شمالی واقع گردیده است .این منطقه ازدو ناحیه کوهستانی ومناطقی با ارتفاع کمترو دامنه ای تشکیل شده است. این آبخیز بین حداقل 69 مترتا حداکثر573 مترازسطح دریا قرارداشته و ازلحاظ توزیع شیب،68/2 ازاراضی آن در شیبهای کم - 12-0 - درصد، 25/5درصد بین شیب - 30-12 - درصد و6/3 درصد در شیب های بیش از 30 درصد قرارگرفته است. ازلحاظ رویشی جزء مراتع استپی گرم تا نیمه استپی گرم خوزستان بوده وبه روش آمبرژه دراقلیم بیابانی گرم میانه قرارگرفته است. میانگین بارندگی سالیانه 475/7 میلیمتر، معدل درجه حرارت سالانه آن 25/3 درجه سانتی گراد ،حداکثر درجه حرارت مطلق 51/6 وحداقل آن -4/4 درجه سانتی گراد میباشد.
