بخشی از مقاله
چکیده
افزایش جمعیت و بهدنبال آن افزایش تقاضا منجر به بهرهوری بیش از حد منابع محدود حوزههای آبخیز شده است. حدود 71 درصد از مصرف آب فعلی جهان به بخش کشاورزی اختصاص دارد. لذا ایجاد تعادل و توازن بین برداشت و بهرهبرداری از منابع تولید و میزان تولید محصولات کشاورزی ضروری است. . از سوی دیگر تقاضا برای آب، انرژی و غذا رو به افزایش است.
ارتباطات بین این موارد بیشتر به مسئله تقاضای رو به رشد آنها بستگی دارد. نابرابریهای اقتصادی و تشویق به پاسخ کوتاه مدت در تولید و مصرف باعث تضعیف در پایداری درازمدت خواهد شد. بر همین اساس، ایجاد تعادل بین اجزاء مختلف اصلی تشکیلدهنده زیستبومها در قالب رویکرد همبست آب-انرژی-غذا از ارکان مهم مدیریت منابع آب تلقی میشود. این رویکرد بهمنظور تقویت توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی جوامع در مقیاس حوزه آبخیز ضمن محافظت از سرمایههای طبیعی و اجتماعی برای زمینهساز پایداری منابع آب در درازمدت خواهد بود. برهمین اساس نوشتار حاضر با هدف ضرورت همبست آب-انرژی-غذا در مدیریت منابع آب ارائه شده است.
مقدمه
افزایش جمعیت و بهدنبال آن افزایش تقاضا منجر به بهرهوری بیش از حد منابع محدود حوزههای آبخیز شده است، در حالیکه این منابع به تنهایی جوابگوی کل نیازهای روبه رشد بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و شرب نمیباشد Mohtar - و Daher، . - 2012 بهنحویکه، حدود 71 درصد از مصرف آب فعلی جهان به بخش کشاورزی اختصاص دارد. این بخش بهعنوان مهمترین بخش تولیدکننده مواد غذایی، نه تنها مصرفکننده انرژی است، بلکه مهمترین عرضهکننده انرژی نیز محسوب میشود.
نظر به اینکه بخش کشاورزی از یک طرف با محدودیت منابع تولید رو به رو بوده و از سوی دیگر تأمینکننده امنیت غذایی جمعیت در حال رشد است، لذا ایجاد تعادل و توازن بین برداشت و بهرهبرداری از منابع تولید و میزان تولید محصولات کشاورزی ضروری است. از سوی دیگر پیشبینی شده است که تا سال 2050، تقاضای جهانی آب برای تولید برق در حدود 55 درصد افزایش یابد و لذا انتظار میرود که بیش از 40 درصد جمعیت جهان تحت فشار تنش شدید آب قرار گیرند UNESCO - ، . - 2014 برآوردها نشان میدهد که در حدود 2 میلیارد نفر انسان در سراسر جهان از عدم دسترسی کافی به انرژی و یا مواد مغذی رنج برده و دچار سوء تغذیهاند Keating - و همکاران، . - 2014 درصد تجارت مواد غذایی تولیدشده در جهان بین سالهای 1970-2000، 15درصد افزایش یافته است.
این در حالی است که از کل جمعیت جهان، 54 درصد در مناطق شهری زندگی کردهو احتمالاً تا سال 2050 این نسبت به 66 درصد خواهد رسید. در عین حال، چرخه جهانی آب در پاسخ به گرمایش ناشی از تغییرات اقلیم در حال تغییر است، هرچند انتظار میرود که این اثرات در مناطق و فصلها مختلف با برخی استثنائات همراه باشد. از سوی دیگر تقاضا برای آب، انرژی و غذا تا سال 2030 به ترتیب به 40، 50 و 35 درصد خواهد رسید Endo - و همکاران، . - 2015 ارتباطات ب ین این موارد بیشتر به مسئله تقاضای رو به رشد آنها بستگی دارد.
با توجه به چالش های بزرگ آب در جهان و در کشور، روشهای غیرسازهای از اهمیت روز افزونی در حل معضلات آب و افزایش بهرهوری برخوردار خواهد بود. بر همین اساس، ایجاد تعادل بین اجزاء مختلف اصلی تشکیلدهنده زیستبومها در قالب رویکرد همبست - پیوند یا شبکه - آب-انرژی-غذا1 از ارکان مهم مدیریت منابع آب تلقی میشود. در واقع، درک ارتباط پیچیده بین سیستمهای آب، انرژی و غذا برای توسعه پایدار و داشتن آیندهای روشن برای همه کشورها و مناطق بسیار ضروری است.
اولین گزارش در مورد لزوم مدل همبست WEF، مربوط به کنفرانس Bonn در سال 2011 بوده که تهیه آن را بهعنوان یک راهحل جامع برای اقتصاد سبز مورد تأکید قرار داد. همچنین در این خصوص میتوان به نشست امنیت آب در سال 2011 برای معرفی معیارهای مهم در توسعه چارچوب مفهومی همبست، نشست Rio+20 بهمنظور برجسته کردن ارتباط بین آب، امنیت غذایی، تغذیه و کشاورزی پایدار، بهداشت، تنوع زیستی و بیابانزدایی و نیز نشست شورای همکاری در بحرین در سال 2013 توسط دبیر کل سازمان ملل متحد با تأکید بر استفاده از رویکرد همبست WEF بهعنوان یک مسئله امنیتی جهانی اشاره نمود Mohtar - و همکاران، . - 2015 این رویکرد، متمرکز بر مطالعه منابع طبیعی و اثرات متقابل آنها بوده و بهطور مشترک با چالشهای امنیتی مواد غذایی، آب و انرژی مواجه است.
وضعیت منابع آب، انرژی و غذا
در حالیکه متوسط میزان بارندگی سالانه در جهان 813 میلیمتر است، این میزان در ایران 244 میلیمتر بوده که کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است. سهم ایران از منابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگر در سطح پایینتری قراردارد. در حالیکه 3/1 درصد از جمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن از منابع آب شیرین تنها 0/2 درصد است.
از مجموع 9/397 میلیارد متر مکعب بارندگی سالانه در کشور 66 درصد آن پیش از رسیدن به رودخانهها تبخیر میشود. کل منابع آب تجدیدپذیر داخلی سالانه برابر 128/5 میلیارد مترمکعب است و با احتساب 9 میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدپذیر خارجی، حجم سالانه منابع آب تجدیدپذیر واقعی برابر 137/5 میلیارد متر مکعب برآورد میشود - محمدجانی و یزدانیان، . - 1383 ایران از جمله کشورهایی است که با مشکل جدی آب مواجه است.
رشد سریع جمعیت، مهاجرت به شهرها و توسعه شهرنشینی، زیرساختهای ناکافی توزیع آب، افت کیفیت آب، کشاورزی ناکارآمد، رویای خودکفایی در تأمین مواد غذایی، افزایش تقاضای آب، قیمت ارزان آب و انرژی، توسعه بیش از اندازه سدسازی، حفر بیش از اندازه چاههای عمیق غیرمجاز، خشکسالی، سیل، تغییرات آب و هوایی، اشتیاق فراوان برای توسعه بدون توجه به تبیین تکالیف جامع هیدرولیکی کشور، تحریمها و بیثباتی اقتصادی، ساختار نامناسب حکمرانی آب و ناآگاهی محیطزیستی از جمله مشکلات عمده ایران در زمینه آب محسوب میشوند.
سهم مصرف آب در بخش کشاورزی ایران بیش از 90 درصد کل منابع تجدید پذیر سالانه است، در حالیکه متوسط آن در جهان حدود 70 درصد برآورد شده است. لازم به توضیح است که کشاورزی، 11 درصد در اقتصاد و 32 درصد در فضای کسب و کار کنونی کشور مؤثر است. با بررسی کارنامه مدیریتی بخش کشاورزی در کشور میتوان دریافت در برههای، بدون توجه به اقلیم مناسب کشت و میزان آب مصرفی و تخصیصیافته محصولات، دولت نه تنها به این توسعههای اشتباه مجوز فعالیت داده، بلکه مساعدت مالی نیز داشته است که از نمونههای بارز آن میتوان به شمال غرب کشور و حوزه دریاچه ارومیه، کشت برنامهریزینشده سیب و چغندر و همچنین رویکردهای اشتباه در ترویج آبیاریهای نوین متناسب با اقلیم منطقه، اشاره کرد Montaseri - همکاران، . - 2016
بررسی نظام یارانه کالا و خدمات در ایران نشان میدهد که اگرچه سهم مصرف انرژی بخش کشاورزی از تقاضای نهایی انرژی بخشهای اقتصادی ناچیز است، اما بیشتر پرداختیهای دولت در بخش کشاورزی مربوط به حاملهای انرژی است. بخش کشاورزی همانند دیگر بخشهای فعال اقتصادی، بهمنظور تولید، عرضه و توزیع محصولات تولیدی خود با انرژی پیوند نزدیکی دارد. در ایران گازوییل و برق به عنوان دو حامل انرژی مهم در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرند.
در حال حاضر بیش از 50000 حلقه چاه کشاورزی برقدار در سطح کشور موجود و در حال بهرهبرداری میباشند. مجموع مصرف انرژی الکتریکی سالانه چاههای برقدار حدود 8 میلیارد کیلووات ساعت با دیماند مصرفی حدود 1500 مگاوات است. همچنین مقدار تقریبی 230000 حلقه چاه بدون برق در سطح کشور وجود دارد که توسط موتور دیزل بهرهبرداری میشوند و سالانه معادل 4 میلیارد لیتر گازوئیل مصرف مینمایند - منظور و حقیقی، . - 1390 بخش زیادی ازحکمرانی نامناسب، به دلیل نبود رابطهای پویا و دینامیک بین میزان، نحوه و روش استفاده از آب در تولید غذا و تولید غذا با انرژی بسیار مرتبط است. از اینرو بیش از پیش به فرآیند و رهیافتی برای دستیابی به این پویایی نیاز است.
بررسی امنیت همبست آب-انرژی-غذا
همبست آب-انرژی-غذا - WEF - رویکردی جهت ارزیابی، توسعه و اجرای سیاست است که بهصورت همزمان بر امنیت آب، انرژی و غذا متمرکز است. این رویکرد بهمنظور تقویت توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی جوامع و در ضمن محافظت از سرمایههای طبیعی و اجتماعی برای برطرفکردن مسائل پایداری در درازمدت خواهد بود.
در واقع برای رسیدن به پایداری، جوامع باید ذخائر طبیعی خود را حفظ کرده و حداقل خسارت را به آنها وارد نمایند Bizikova - و همکاران، . - 2014 این حالت نیازمند وجود رویکردی جامع است که نهتنها امنیت سه سامانه آب، انرژی و غذا را در نظر گرفته، بلکه اثرات متقابل بین آنها را نیز در نظر داشته باشد. در شکل - 1 - مدل مفهومی همبست آب-انرژی-غذا نشان داد شده است.
