بخشی از مقاله
چکیده
تعیین قیمت بهینه آب از مهمترین ابزارهای اقتصادی مدیریت تقاضای آب است. در این مقاله قیمت محلی آب بر اساس اجاره سالیانه آب و زمین و مقدار مصرف سالانه آب، برآورد شده است. نتایج نشان داد قیمت هر مترمکعب آب در استان قم، از 330 ریال در منطقه قنوات تا 4400 ریال در منطقه کهک متفاوت است. این مسئله بهدلیل تفاوت در شدت کمآبی، کیفیت آب و درآمد کشاورزی و باغداری در مناطق مختلف میباشد. در بخش قنوات و شریف آباد، شوری آب از دلایل پایین بودن قیمت آب است. در منطقه گازران، زمین و آب با هم به اجاره داده میشوند.
از این رو بر اساس اجاره سالیانه آب و زمین و مقدار مصرف سالانه آب، قیمت محلی آب برآورد شده است. قیمتهای محلی آب را به تنهایی نمیتوان ملاکی تعیینکننده برای قیمتگذاری آب در نظر داشت. زیرا معمولاً خریداران آب، در مواقع ضروری، آب را به این قیمت تهیه میکنند. به موازات افزایش قیمت آب، بهبود بهرهوری آب در تمامی فازهای تأمین و تولید، توزیع و مصرف باید مدنظر باشد و صرف افزایش قیمت آب نمیتواند در دستور کار قرار گیرد. همچنین یک روش کارشناسی نیز که در استان قم برای قیمتگذاری آب پیشنهاد شده که بررسی اثر تحویل حجمی در چاهها را مورد توجه قرار داده است.
مقدمه
آب دارای ویژگیهای بسیار خاص میباشد. به دلیل نقش حیاتی در سلامت و بهداشت، قابلیت جانشینی آن بسیار ناچیز است. همچنین آب به عنوان یک کالا - یا نهاده - همگانی یا همگانی سره معرفی میشود. به عبارتی آب یک کالای خصوصی نمیباشد، منظور از کالای خصوصی یعنی مصرف یا تولید آن، منفعت یا زیان جانبی برای سایر مصرفکنندگان یا تولیدکنندگان نداشته باشد.
همگانی سره کالایی است که منفعت یا ضرر غیرمستقیم و جانبی آن، عاید تمام مصرفکنندگان یا تولیدکنندگان میشود. مصرف آب در بخشهای مختلف، اثرات جانبی در پی دارد، لذا با توجه به همگانی بودن آن، تشکیل بازار برای این کالا با مشکلات عدیدهای روبهرو میباشد. یکی دیگر از ویژگیهای آب این است که عرضه آن به صورت محلی میباشد و در همان منطقه نیز مصرف میگردد. به عبارت دیگر امکان توسعه بازار گسترده مانند سایر کالاها وجود ندارد. از این رو بازار آب توسط بازار منطقهای مشخص میشود.
از سوی دیگر تأمین آن با هزینه بسیار زیاد همراه میباشد . به عبارت دیگر، عرضه آن نیازمند سرمایهگذاریها و احداث تجهیزاتی است که بسیار هزینهبر میباشد. این امر منجر به وجود انحصار طبیعی در عرضه آن میشود. از این رو بخش خصوصی تمایلی به مشارکت در آن ندارد و عرضه آن به عهده بخش عمومی میباشد. شرایط فوق برای آب زیرزمینی متفاوت میباشد.
در احداث چاهها، سرمایهگذار، بهرهبردار و مصرفکننده آب، خود متقاضیان میباشند. بازار آب در چنین شرایطی به علت وجود تعداد زیاد عرضهکننده، منطبق بر عرضه آب در شرایط بازار رقابتی است. بسته به اینکه بازار نهاده آب رقابتی و یا غیر رقابتی باشد رفتار عرضهکننده متفاوت بوده و پیآمدهای آن نیز برای متقاضیان آب و عرضهکنندگان آن متفاوت خواهد بود. بنابراین، با توجه به نحوه شکلگیری عرضه در دو حالت متفاوت است و قیمت آب عرضه شده در دو بازار تحت شرایط متفاوتی تعیین میگردد.
در مجموع به دلیل عدم امکان جانشینی، تأمینکننده نیاز حیاتی، هزینه نهایی بالا و منطقهای بودن، بازار عرضه منابع آب عموماً انحصاری بوده و قیمتها به صورت دستوری - نه در بازار - تعیین میگردد.
ارزشگذاری اقتصادی از مباحث پیچیده علم اقتصاد است. وقتی که بازار تشکیل شود، مکانیزم قیمت منجر به تخصیص کارای منابع میگردد. اما در صورت عدم وجود بازار و یا عدم کارکرد مؤثر آن، برای تعیین ارزش از روشهای غیر بازاری بهره میجویند.
قیمتگذاری آب بهعنوان یکی از مهمترین ابزارها برای مدیریت تقاضا مورد توجه زیادی میباشد. در نرخگذاری منابع آب باید به دو محور اصلی پایداری منابع آب و پایداری مالی عرضهکنندگان توجه ویژه داشت. بهعبارت دیگر ارزش حاصل از استفاده از آب و از سوی دیگر هزینههای ایجاد شده، بهعنوان ترازوئی برای استفاده بهینه از منابع آب مدنظر میباشد. در این فرآیند ناگزیر به محاسبه ارزش واقعی و هزینهی کامل آب میباشیم.
مواد و روشها
تأمین و عرضه منابع آب برای یک مصرفکننده، صرفنظر از آثار بیرونی که بر دیگران تحمیل شده و یا شقوق مختلف دیگر مصرف آب، در بردارنده هزینههایی میباشد که به عنوان هزینه کامل عرضه و تأمین نامیده میشود. منابع تأمین آب، شامل آبهای سطحی و زیرزمینی میباشد که عموماً نیازمند هزینه اولیه برای احداث سد و حفر چاه میباشد. از این رو، هزینه ثابت ساخت و سازههای فیزیکی که عموماً در سالهای اولیه انجام میشود، به عنوان هزینه سرمایهای یاد میشود.
این هزینهها در سدها، شامل هزینه ساخت سد مخزنی و تنظیمی، تونل و یا کانال انتقال و ایستگاههای پمپاژ میشود. در چاهها، هزینه حفر چاه و تاسیسات آن به عنوان هزینه سرمایهای میباشد. در محاسبات برآورد هزینه انجام شده، هزینه سرمایهای به صورت مصرف سالانه از انبار سرمایه - هزینههای استهلاک - در نظرگرفته میشود. اما در مورد محاسبه آن توافق وجود ندارد.
در روشهای قدیمیتر بازپرداخت هزینههای تاریخی سرمایهگذاری شده، مدنظر میباشد اما در رویکردهای جدیدتر، مبانی محاسبه هزینه، امکان جایگزینی تأسیسات در آینده میباشد. به عبارت دیگر هزینه سازه ایجاد شده، باید به روز محاسبه شود که در صورت اتمام عمر مفید آن، امکان ساخت دوباره آن باشد. علاوه بر هزینههای ثابت اولیه، هزینه نگهداری و بهرهبرداری جزئی دیگر از هزینهها میباشند، که به فعالیتهای روزمره سیستم تأمین آب مربوط هستند. هزینههای معمول در این زمینه عبارتند از خرید مواد خام، برق مصرفی ایستگاههای پمپاژ، کارگر، مواد و تجهیزات مربوط به تعمیرات، هزینه نهاده برای مدیریت و بهرهبرداری از مخزن، توزیع و تصفیهخانهها. مجموع هزینههای بهرهبرداری و نگهداری و هزینه سرمایهای، هزینه کامل تامین و عرضه منابع آب را نشان میدهد.
علاوه بر هزینه تأمین و عرضه، مصرف آب توسط یک بخش، مصرف دیگری را محروم میسازد که اگر مصرفکننده محروم شده ارزش بیشتری را برای آب قایل باشد، جامعه بدلیل تخصیص نابجای منابع متحمل هزینه فرصت میشود. در صورتی که استفاده دیگری برای آب وجود نداشته باشد - در شرایط فراوانی آب - هزینه فرصت آن برابر با صفر است. نادیده گرفتن هزینه فرصت موجب ارزشگذاری نازل آب میشود ونهایتاً باعث تخصیص نادرست منابع میان مصارف مختلف میگردد. برای مثال اگر در صورت نیاز سایر بخشهای توانمند مانند صنعت، آب به بخش کشاورزی با بهای کمتر تخصیص داده شده و بازده کمتری نیز حاصل شود، از این رو درآمد از دست رفته، هزینه فرصت آن میباشد.
مصرف آب توسط یک گروه میتواند پیامدهایی برای سایرین داشته باشد که به عنوان آثار بیرونی اقتصادی نامیده میشوند. متداولترین آثار بیرونی عبارتند از پیامدهای ناشی از برداشت در بالادست و یا ایجاد آلودگی برای مصرفکنندگان پایین دست میباشد. آثار بیرونی ناشی از برداشت اضافی و یا ایجاد آلودگی در منابع عمومی مشترک نظیر دریاچهها و منابع آب زیرزمینی نیز وجود دارند.
ممکن است آثار بیرونی تولیدی دیگریمثلاً خسارت به بازار تولیدات دیمکاریهای مناطق مرتفع به علت افزایش تولیدات آب و اجبار آنها به تغییر در نهادههای مصرفی آنها نیز مطرح باشد. نگرش اقتصادی به آثار بیرونی این است که آثار بیرونی باید درونی شوند. آثار خارجی ممکن است منفی یا مثبت باشند و مشخص کردن وضعیت در شرایط خاص و برآورد آثار بیرونی مثبت و منفی و تعدیل هزینه کامل در نتیجه این آثار حایز اهمیت است. برای مثال هزینههای تصفیه آب برای مصرف در پائین دست، به عنوان جریمه از مصرفکنندگان بالادست دریافت میگردد.
اگر آلودگی موجب افزایش هزینههای تولید یا مصرف بهره برداران پاییندست شود، آن را آثار بیرونی اقتصادی و اگر موجب پیامدهایی بر سلامت مردم و زیستبومها شود، آن را آثار بیرونی زیست محیطی میشناسیم. این هزینهها در صورتیکه دادههایی وجود داشته باشند، باید براساس خسارتهای ایجاد شده یا هزینههای اضافی پالایش برای برگرداندن آب به کیفیت اولیه تعیین شوند. آثار بیرونی زیست محیطی به سلامت عموم و نگهداری زیستبومها مربوط است از اینرو، برآورد هزینههای پالایش آب که تخمینی از حد پایین میزان خسارت اقتصادی را بدست میدهد، ارزیابی اقتصادی آثار بیرونی زیست محیطی میباشد.
