بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین چالش سالهای اخیر کشور کمبود منابع آب برای توسعه پایدار کشاورزی بوده است. افزایش میزان برداشت از این منابع به این چالش دامن زده است که دشتهای شهرستان کرمانشاه نیز از این قاعده مستثنی نبودهاند. هدف اصلی مطالعهی حاضر تحلیل راهبردی وضعیت منابع آب زیرزمینی در دشت سراب نیلوفر - بالادربند - بخش مرکزی شهرستان کرمانشاه در راستای حکمرانی آب است. این پژوهش به روش کیفی-کمی و با استفاده از ابزار پروتکل- پرسشنامه انجام گرفت.
جامعه آماری کلی این پژوهش 25 نفر شامل کارشناسان 12 - نفر - و کشاورزان پیشرو 13 - نفر - بودند. در مرحله کیفی با استفاده از اسناد، مصاحبهی متمرکز و پروتکل سوات وضعیت منابع آب در راستای حکمرانی بررسی شد. در مرحله کمی اقدام به تهیه پرسشنامهای ساختارمند گردید تا اهمیت نسبی عوامل برآورد گردد. جهت تحلیل از ترکیب تکنیک سوات- آنتروپی استفاده شد.
نتایج نشان داد مهمترین عوامل به ترتیب نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها شامل اجرای طرحهای خاکورزی حفاظتی در منطقه، عدم مشارکت از مردم در زمینههای حفاظت منابع، مدیریت یکپارچه منابع آب و نوسانات اقلیم و خشکسالی های پیدرپی میباشد. با توجه به نتایج باید به ترتیب راهبردهای بازنگری، دفاعی، تنوع و تهاجمی در اولویتهای اجرایی منطقه مد نظر قرار گیرند.
مقدمه
واکاوی تاریخی منابع آب در ایران نشانگر آن است که پایداری ذاتی حاکم بر این منابع از میان رفته است و در حال حاضر کشور در مرحله بحران آب قرار دارد و پیشبینیها نیز حاکی از آن است که در آینده چالش منابع آبی در ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک جغرافیایی و نوار بیابانی، از مناطق آب و هوایی کمباران جهان جدیتر خواهد شد
کمبود دسترسی به آب در همه کشورهای جهان به یک مشکل و معظل مهم تبدیل شده است و کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک توسعه اقتصادی کشورها را محدود میکند
بخش کشاورزی در ایران، به علت ماهیت فعالیتها و وابستگی شدید به منابع آبی، بزرگترین مصرف کننده منابع آبی کشور است. در سال های اخیر نیز در اکثر دشتهای ایران بهره برداری از منابع آب زیرزمینی بیشتر از تغذیه آن بوده که ادامه این روند خطر نابودی منابع آب را در پی خواهد داشت که عوامل مهمی از جمله حفر بی رویه چاه، عدم آشنایی کشاورزان از میزان اهمیت آبهای زیرزمینی، عدم آشنایی آنان با روشهای تزریق ریزشهای جوی به سفرههای زیر زمینی، عدم وجود تأسیسات تغذیه منصوعی برای استفاده از آبهای سطحی و تزریق آن به منابع آب زیرزمینی، عدم نظارت دولت بر برداشت آب از منابع و نامناسب بودن تعداد پروانههای صادرشده برای حفر چاه نیز از محدودیتهای استحصال آبهای زیر زمینی جهت کشاورزی از دیدگاه کشاورزان میباشد
راه حلی که امروزه برای بحران کم آبی و کمبود آب پیشنهاد شده است، مدیریت و حفاظت از منابع آب زیرزمینی میباشددر واقع مدیریت منابع آبی راهبردهای مهمی در زمینه استفاده بهنیه از منابع و حفاظت از آنها و انتقال به نسلهای آتی را مد نظر دارد
ناکامی سیاستهای گذشته مدیریت آب تحت فشارهای توسعه موجب شده تا حرکتی اصلاحی برای بازنگری و آسیب شناسی رفتار گذشته و یافتن راههایی برای افزایش کارایی مدیریت آب کشور آغاز گردد. در همین راستا بررسی وضعیت منابع آب کشور نشان میدهد یکی از مشکلات اصلی و ریشهای منابع آب در ایران که سبب ایجاد بحرانهای متعدد آبی در نقاط مختلف کشور گردیده، رویکرد نامناسب مدیران و سیاستگذاران در مقوله مدیریت و حکمرانی آب است
به طور کلی میتوان مدیریت را به فعالیت های اجرایی و حکمرانی را به بستر ساختاری موجود برای اجرای آن فعالیت ها نسبت داد
به بیانی دیگر مدیریت آب به فعالیتهایی مانند تحلیل، نظارت، توسعه و اقدامات لازم برای حفظ منابع آب در یک محدوده مشخص اشاره دارد در حالی که حکمرانی آب به فعالان و شبکه های مختلفی که به تدوین، نظامند کردن و اجرای سیاستهای آب کمک میکنند اطلاق میشود. حکمرانی جنبه های راهبردی منابع آب و مدیریت با مقوله های مستمر و اجرایی تر سر و کار دارد
حکمرانی آب عبارت از نظام سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری است که به طور مستقیم و غیر مستقیم بر بهرهبرداری، توسعه و مدیریت منابع آب تأثیرگذاشته و بر ارائه خدمات آب در سطوح مختلف جامعه مؤثر هستند
برنامه ریزی راهبرد ی، تخصیص آب، تنظیم مقررات، توسعه و مدیریت منابع آبی از جمله موارد مطرح شده در حوزه های حکمرانی آب هستند که در این بین تقویت و جلب مشارکت مردم در جهت حفاظت از منابع آبی بسیار مهم میباشد
عمرانیان خراسانی - 1394 - اشاره میکند که حکمرانی آب همان رفتار کنترل کنندهای است که از طریق اقدامات مدیریتی و یا با وضع مقررات آب - در طیف وسیعی از سیستمهای سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی، اقتصادی و اداری - به کار گرفته میشود ونهایتاً منجر به تنظیم و بهبود شرایط از آب میگردد. به بیان دیگر حکمرانی یعنی سیستم پیچیده ای از تعاملات بین ساختارها، سنت ها، کارکردها - مسئولیتها - و فرآیندها - عملکردها - که به وسیله سه ارزش کلیدی یعنی پاسخگویی، شفافیت و مشارکت مشخص میشوند. همچنین حکمرانی آب به ابعاد غیر رسمی، رسمی، مشارکت ها، فرآیندهای تصمیم گیری مشترک و خروجی های گفت و گوها و مذاکرات مرتبط میشوند - trap, - 2007 که شامل مؤلفه های جزیی تری از قبیل حکمرانی منابع آب زیرزمینی نیز است
با توجه آنچه که در خصوص اهمیت آبهای زیرزمینی و مدیریت و حکمرانی آب بیان شد، بهره برداری از منابع آبی دشتهای کرمانشاه در سالهای اخیر افزایش یافته است و باعث به هم زدن تعادل مخازن زیرزمینی شده است. در حال حاضر برخی دشتهای استان از جمله دشت ماهیدشت و سراب نیلوفر - بالادربند - 1 را با بحران کسری مخازن مواجه کرده است
از طرفی آنچه که در دهه اخیر در دهستان سراب نیلوفر بسیار مشهود بوده است، خشک شدن منابع آبی از جمله چاهها، چشمهها و حتی سراب زیبای دهستان - کم آب شدن سراب نیلوفر تامرز نابودی در سالهای 1386-91 و خشک شدن کامل آن در سال - 1392 است که همگی اینها حاکی از بحران میباشد. مطالعات علمی نیز حاکی از آن است که میزان تغذیه سالانه دشت سراب نیلوفر بسیار کمتر از تخلیه و برداشت میباشد - منفی 28,97 میلیون متر مکعب - و تنها 30,1 درصد از اضافه برداشت از آبخوان آزاد این دشت قابل جبران است و تغییرات مخزن منفی میباشد
بنابراین همه این مباحث نشان از حکمرانی ضعیف منابع آبی در این مناطق است که دشت سراب نیلوفر را وارد مرحله حساسی از برداشتهای منابع آبی کرده است و این شرایط ممکن است باعث خسارتهای جبران ناپذیری به این منابع بشود. بر همین اساس با توجه به کاهش محسوس منابع آب زیرزمینی و همچنین خشکسالیهای پی در پی و کمبود آب، نیاز است که مزایا، معایب، فرصتها و تهدیدهای حکمرانی آب در منطقه را شناسایی کنیم تا بتوانیم با برنامهریزی دقیقتر ارزیابی مناسب تری نسبت به حفظ منابع آبی و بهبود این نوع حکمرانی داشته باشیم.
مدیریت و بهرهبرداری پایدار منابع آب نیازمند سیاست گذاری و تدوین راهبردهایی است که زیربنایی پایداری فرآیند حکمرانی سرزمین باشند. از این رو، این تحقیق در پی پاسخگویی به این سوالها میباشد، که از دیدگاه کارشناسان و کشاورزان وضعیت حال حاضر مدیریت و حکمرانی آب در منطقه مورد مطالعه چگونه است؟ چه مزایا، معایب، فرصتها و تهدیدهایی در منطقه مورد مطالعه برای حکمرانی آب وجود دارد؟ و در نهایت چه راهبردهای برای بهبود حکمرانی میتوان ارائه داد؟
مواد و روشها
به منظور بررسی وضعیت موجود حکمرانی آب در منطقهی مورد مطالعه باید نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای منطقه را شناسایی نمود. به این منظور از روش تحلیل سوات استفاده شد. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثر بخش باید قوتها و فرصتهای سیستم را به حداکثر، ضعفها و تهدیدها را به حداقل برساند. این منطق اگر درست بکار گرفته شود نتایج بسیار خوبی برای انتخاب و طراحی یک راهبرد اثر بخش خواهد داشت
در فرآیند تدوین سیاستها و راهبرد توسعه با لحاظ کردن جهات قبلی و با توجه به نوع واکنش و نحوه تعامل هر عامل داخلی و خارجی میتوان ماتریسی را ترسیم کرد که دارای چهار منطقه با چهار نوع راهبرد متفاوت است که عبارتند از راهبردهای تهاجمی، بازنگری، تنوع و تدافعی. این پژوهش به روش کیفی-کمی و با استفاده از ابزار پروتکل- پرسشنامه انجام گرفت. جامعه آماری کلی این پژوهش 25 نفر بودند که شامل کارشناسان 12 - نفر - و کشاورزان پیشرو 13 - نفر - دهستان بالادربند بودند.
در مرحله اول که بخش کیفی کار را تشکیل داد با استفاده از مطالعه کتابخانهای، اسناد، مصاحبهی متمرکز و پروتکل سوات وضعیت منابع آب زیرزمینی در راستای حکمرانی بررسی شد که از هر 25 نفر در شناسایی وضعیت استفاده شد. در پایان این بخش با در نظر گرفتن عوامل و برآینده اولیه نظرات مجموعهای از نقاط قوت، ضعف، تهدید و فرصتها حاصل شد. در مرحله دوم که بخش کمی کار بود پس از دسته بندی عوامل اقدام به تهیه پرسشنامهای ساختارمند و واحد گردید تا موافقت و اهمیت نسبی هر کدام از این عوامل در قالب طیف 5 گزینهای - از =1کم تا =5خیلی زیاد - از دیدگاه 8 نفر از کارشناسان متخصص در امور آب جهاد کشاورزی و سازمان آب منطقه ای و 9 نفر از کشاورزان پیشرو برآورد گردد.
لازم به ذکر است که این 17 نفر از همان جامعه آماری بخش کمی بودند و به عبارتی آنتروپی جداگانه برای هر دو گروه انجام شد و برای هر نفر نیز به صورت جداگانه محاسبه شده است. از آنجایی که تحلیل سوات ماهیت کیفی دارد و تنها فهرستی از نقاط قوت، ضعف، تهدید و فرصتها بدون ارجحیت شناسایی میشوند بنابراین کمی کردن این نوع تحلیل مشخص میکند که کدام یک از عوامل تأثیر بیشتری در فرآیندهای تصمیمسازی خواهند داشت .جهت کمی سازی باید وزن نسبی عوامل را محاسبه نمود.
