بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت بحران حاصل هماهنگی هایی است که با استفاده از علوم مختلف می تواند از کشته شدن مردم و آسیبهای گسترده جلوگیری نماید. یکی از حساس ترین زیرساختهای شهری، شبکه های آب و فاضلاب شهری می باشد. سه شهر یاسوج، گچساران و دهدشت بیشترین مشترکین آب و فاضلاب را در سطح استان کهگیلویه و بویراحمد دارا می باشند. از عوامل مهم در فرایند مدیریت بحران، تحلیل آسیب پذیری و شناخت شاخص های آنها برای تحلیل خطرپذیری است.
در تحقیق حاضر شاخصهایی شامل شبکه معابر، فاصله از گسل، تراکم جمعیتی، جنس خاک و همجواری با تاسیسات خطرزا به عنوان شاخص های آسیب پذیری تعیین گردیدند. تجربه بحران های گذشته نشان داده که فقدان آگاهی کافی در مورد کمیت و کیفیت بحران، منجر به بهم ریختگی و عملکرد نادرست افراد و سازمان ها گردیده و تبعات فاجعه باری در پی دارد. یکی از مهمترین راهکارهای ممکن جهت مقابله با بحران، پدافند غیرعامل می باشد. انجام مانورهای مدیریت بحران و پدافند غیرعامل و همچنین ایجاد و گسترش سیستم های مؤثر پیش گیری، مقاوم سازی ساختمان ها، تأسیسات و خطوط انتقال و شبکهی توزیع آب از راه های مقابله با بحران می باشند.
-1 مقدمه
بروز حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی، حوادث سیاسی و اجتماعی و حوادث اقتصادی در تمام کشورهای جهان با صدمات انسانی و خسارت های مالی فراوان همراه است، اما در کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه مانند کشور ما این موضوع از جنبههای مختلف حائز اهمیت میباشد. از لحاظ حوادث طبیعی ایران در شمار 10 کشور اول حادثه خیز جهان است و از لحاظ موقعیت سیاسی استراتژیکی، ایران در منطقه حساسی واقع شده است که بحران های فراوانی را داشته و از لحاظ اقتصادی هم با توجه به فضای رقابتی شدید اقتصادی دنیا و همچنین تحریم های اقتصادی، کشور ما از نظر مدیریت بحران نیازمند مطالعات و تلاش های عملی و اجرایی فراوانی است که باید از کلیه ابزارهای جدید و استانداردهای بین المللی در مدیریت بحران مدد جست.
چرخه مدیریت بحران را می توان به دو بخش قبل و بعد از وقوع بحران تقسیم کرد. با توجه به این امر که از یکسو تلاش جهت پیشگیری از بحران، بهتر از روبرو شدن با آن است و از سویی دیگر بر اساس تجربه در کشور ما پس از وقوع بحران به علت حجم وسیع خرابی ها و از بین رفتن زیرساخت ها، استفاده از تکنولوژی های نوین تا حد زیادی کارایی خود را از دست می دهند، لذا آنچه منطقی به نظر می رسد این است که بخش اعظم توان و هزینه مقابله با بحران به فاز قبل از وقوع آن اختصاص یابد.
مدیریت بحران حاصل هماهنگی هایی است که با استفاده از علوم مختلف، فناوری، برنامه ریزی و مدیریت می تواند از کشته شدن مردم و آسیب های گسترده به دارایی ها و منابع جلوگیری نماید. در برخورد با سوانح و بلایا بسیاری از مشکلات ایجاد شده خاصیت فضایی دارند. لذا سامانه اطلاعات جغرافیایی1 چهارچوبی با ارزش برای مدیریت و پاسخ به مشکلات موجود در شرایط بحرانی فراهم می آورد.
GIS برای پشتیبانی تصمیم مکانی طراحی شده و ارزش آن دقیقاً از مزایای آن در پشتیبانی تصمیم گیری مکانی ناشی می شود. با توجه به این نکته که اکثر داده های مرتبط با بلایا و اثرات آنها مکانی می باشند، فناوری GIS می تواند به شکل سیستمی موثر و کارا در مدیریت این بحران استفاده شود. اولین نقش GIS در مدیریت بحران، مخاطرات طبیعی و از جمله زلزله، ساماندهی صحیح اطلاعات می باشد و مدیریت یکپارچه مخاطرات طبیعی توسط GIS شکل گرفته و با کمک آن تداوم یافته و توسعه آن در گرو پیشرفت GIS است
یکی از حساس ترین زیرساختهای شهری که در مواقع بحرانی مستعد خسارت می گردد، شبکه های آب و فاضلاب شهری می باشد. بالا بودن حوادث در شبکه های توزیع آب شهری، باعث ازدیاد تلفات فیزیکی آب و هزینه ترمیم حوادث می گردد که این موضوع به نحوی بر منابع مالی شرکت های آب و فاضلاب تاثیر می گذارد. از سوی دیگر تلفاتی که از طریق بلایا و بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی، باعث تخریب گسترده این زیرساخت ها در شهرها می گردد، هزینه مورد اشاره را به طور فزاینده ای افزایش می دهد.
شکل : - 1 - تلفات در شبکه آبرسانی شهری
لذا لزوم نگرش صحیح مدیریت بحران در زمینه خطرات مذکور، می تواند تا حد زیادی از بروز حوادث در قبل و بعد از بحران، بکاهد. مهمترین فاکتور در مدیریت بحران، آگاهی از اطلاعات می باشد. در واقع بدون وجود اطلاعات دقیق، قابل اعتماد و بهنگام، امکان مدیریت بهینه بحران وجود نخواهد داشت. از آنجایی که قسمت اعظم اطلاعات مورد نیاز مدیریت بحران به مکان یا موقعیتی خاص بر روی زمین مربوط می شوند، لذا اطلاعات مکانی و فناوری های مربوطه جهت تصمیم گیری گروهی مدیریت بحران بسیار ضروری می باشد.
اما به رغم چنین نقشی، مطالعات علمی گویای آن است که در حال حاضر مشکلات متعددی در ارتباط با تولید و جمع آوری، انتشار، دسترسی و استفاده از داده های مکانی قابل اعتماد، دقیق و بهنگام برای مدیریت بحران وجود دارد. با استفاده از GIS می توان سرعت و کیفیت تصمیم گیری های معطوف به حوادث را افزایش داد و از آنجایی که دستیابی به اطلاعات بوسیله این سیستم با سرعت و دقت انجام می پذیرد، در نتیجه ضرورت وجود چنین سیستمی به منظور مدیریت موثرتر و کاراتر حس می شود
-1-1 نقش GIS در مدیریت بحران
استفاده از فناوری های روز و سیستم های رایانه ای از مهم ترین مؤلفه هایی است که امروزه در بحث مدیریت بحران مورد الزام قرار گرفته است. در بسیاری از بحران ها زمان لازم برای جمع آوری اطلاعات از منابع وجود ندارد و این امر موجب واکنش در مقابله با بحران براساس حدس و تصمیم گیری بدون در اختیار داشتن اطلاعات صحیح و جامع خواهد شد. این مسئله منجر به هدر رفتن زمان، سرمایه و در برخی موارد زندگی و جان افراد می گردد.
GIS یک مکانیزم مناسب برای جمع آوری و نمایش داده های حیاتی در زمان وقوع بحران را فراهم می سازد. در این سیستم می توان داده های غیرمکانی را به گونه ای منطقی به داده های مکانی ارتباط داد و همه اطلاعات قیاسی و سنتی را به داده های رقومی تبدیل و سازمان دهی نمود
با توجه به اینکه فاکتورهای وقوع بلایای طبیعی از جمله زلزله وابسته به زمین هستند، تهیه لایه های اطلاعات مکانی مربوط به این فاکتورها و همپوشانی آن ها با نقشه های مناطق شهری امری ضروری است که اگر این کار در قالب یک سیستم مکانیزه اطلاعات مکانی صورت پذیرد، می تواند به مدیران و برنامه ریزان در تصمیم گیری ها و تدابیر لازم در مدیریت بحران به طور موثر یاری رساند. امروزه سیستم اطلاعات جغرافیایی با داشتن قابلیت هایی نظیر اخذ داده، ذخیره سازی، پردازش، بازیافت، تجزیه و تحلیل، به هنگام سازی و نمایش اطلاعات مکانی در فرمت های مختلف به شکل سیستمی موثر و کارا در خدمت مدیریت بحران درآمده که میتواند در کلیه فازهای مدیریت بحران با تهیه نقشه و همپوشانی لایه های اطلاعاتی، مثمر ثمر باشد.
GIS -2-1 و فاز کاهش اثرات
اصلی که در این فاز باید مورد توجه قرار گیرد، مد نظر قرار دادن خطرات در تمامی سطوح برنامه ریزی می باشد. در این مرحله، پس از تشکیل پایگاه داده، ارزیابی میزان ریسک پذیری منطقه انجام می گیرد. داده های مرتبط با جمعیت، تاسیسات شهری - ایستگاه های آتش نشانی، مراکز نیروی انتظامی، تاسیسات دولتی، بیمارستان ها، آموزشی، پارک ها و فضاهای باز عمومی، شریان های اصلی آب، برق، گاز، مخابرات و ... - که در صورت آسیب دیدگی، خطرات زیادی را ایجاد خواهند کرد، شبکه راه های ارتباطی و نقشه تاسیسات خطر زا و همچنین شبکه تاسیسات زیربنایی گردآوری، آماده سازی و وارد پایگاه داده GIS می شوند. پس از تعیین سناریوی بحران، قادر خواهیم بود تا حوزه تاثیر آن را با استفاده از تحلیل های GIS برآورد کرده و به ارزیابی خطرات ناشی از آن بپردازیم. در این راستا استفاده از مدلهای تصمیم گیری نیز به خوبی توانایی تحلیل را به متخصص میدهند.
لذا در این مرحله، GIS قادر به پاسخگویی سوالات زیر و موارد مشابه خواهد بود:
- چه نوع تاسیسات و خدماتی در محدوده خطر قرار دارند؟
- مقاوم سازی به چه صورتی باشد تا خطرات آسیب دیدگی تاسیسات آب و فاضلاب کمتر گردد؟
لذا فاز کاهش اثرات می تواند در مدیریت کاربریهای مواجه با تاسیسات، با وضع قوانین خاص با کمک دیگر سازمان ها اعمال گردد. با بهره گیری از فناوری GIS قادر خواهیم بود تا مشخصات خطر را اعلام و با اعمال قوانین، اثرات ناشی از بحران را کاهش دهیم.
شکل : - 2 - پیاده سازی تاسیسات شهری
-2 روش کار
-1-2 منطقه مورد مطالعه
استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غرب کشور، مرکب از هفت شهرستان بویراحمد، کهگیلویه، گچساران، دنا، بهمئی، باشت و چرام با جمعیتی بالغ بر 634 هزار نفر و مساحتی در حدود 16 هزار و 264 کیلومترمربع، همچون یک پل ارتباطی استان های فارس، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و بوشهر را به هم مرتبط ساخته است. منابع آبی بسیار، جنگل های چشمگیر، معادن طبیعی متعدد، ذخائر نفتی مناسب، پوشش گیاهی متنوع، گونه های جانوری متعدد، قلل مرتفع، باغات و کشتزارهای زیبا، طبیعت این استان را منحصر به فرد نموده است.
