بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به صرف هزینه های کلان در طرح های منابع آب اعم از تأمین و انتقال و وجود محدودیت های شدید اقتصادی و اینکه منابع اقتصادی از مهمترین عوامل محدودکننده مدیریت بحران آب است لزوم توجه به سیاست های اقتصاد مقاومتی نیز در بحران منابع آب امری بسیار ضروری بوده و همچنین باید در تدوین سیاست های مقابله با بحران آب تجدیدنظری اساسی صورت پذیرد.
استان خراسان جنوبی در شرق ایران که مرکز آن شهرستان بیرجند است با متوسط بارندگی سالانه 120 میلیمتر، متوسط دمای سالانه 17/5 درجه سانتیگراد و میانگین تبخیر و تعرق سالانه 3050 میلیمتر دومین استان بیابانی ایران است و بحران آب در استان یک مسئله جدی است که استفاده از نرم افزار GIS را با توجه به تأثیر مثبت بکارگیری این نرم افزار در پروژه های آبی سطح کشور جهت مدیریت منابع آب و همچنین انجام پروژه های آب و فاضلاب با صرفه جویی در زمان و هزینه در راستای حل مشکل بحران آب الزامی می کند. کاهش هزینه ها در بخش های مختلف مطالعاتی، طراحی، اجرا، بهره برداری و حتی پژوهشی در پروژه های آبی با استفاده از GIS می تواند گامی مهم در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش آب استان باشد.
مقدمه
در کشور ایران با توجه به واقع شدن در منطقه خشک و نیمه خشک و بالا بودن میزان مصرف بیش از استانداردهای بین المللی، خشکسالیهای پی در پی، شرایط اقلیمی، رشد بی رویه جمعیت و عدم تعادل و توازن بین منابع و مصارف، همکاری همه نهادها و برنامهریزی جامع در جهت حل بحران آب امری اجتناب ناپذیر و ضروری است. در حالت کلی و در اکثر موارد یکی از مهم ترین عوامل محدودکننده در زمینه مدیریت بحران آب منابع اقتصادی می باشند.
با توجه به صرف هزینه های کلان در طرح های منابع آب اعم از تأمین و انتقال و وجود محدودیت های شدید اقتصادی، می بایست تا در تدوین سیاست های مقابله با بحران آب تجدید نظری اساسی صورت پذیرد. همچنین با توجه به تأثیر بسیار زیاد منابع اقتصادی در حل بحران آب، ضرورت توجه به سیاست های اقتصاد مقاومتی نیز در بحران منابع آب امری بسیار ضروری به شمار می رود اما باید اذعان داشت که خصوصاً در بخش بحران آب و جنبه های اقتصادی آن تاکنون اقدام عملی صورت نگرفته است.
ادامه این روند و بی توجهی به مؤلفه های اقتصادی در حل بحران آب باعث تخلیه سفره های آب زیرزمینی و کاهش تراکم جمعیت در حاشیه مرزی استان و به تبع آن بروز مشکلات اقتصادی و امنیتی در استان خواهد شد علی الخصوص که در مقوله پدافند غیر عامل، منابع آب نقش بسیار مهمی در حفظ جمعیت و امنیت در استان دارد. اقتصاد مقاومتی به معنی مقاوم بودن اقتصاد است و باید زمینه های مقاوم بودن در اقتصاد هویدا شود. بدین سبب آب نیز بخشی از فاکتور های اساسی کشور را در زمینه اقتصاد مقاومتی بازی می کند.
ما بهتر است مفهوم اقتصاد مقاومتی را به درستی درک کنیم و این که هدف مقاوم کردن اقتصاد در بخش آب، کم آسیبپذیر بودن در زمینه تأمین آب کشور در سه بخش کشاورزی، صنعت، خدمات و شرب بوده و لذا اهداف پدافند غیرعامل شامل تامین آب جایگزین در زمان بروز مشکلات قهری و یا طبیعی و از طرفی بروز تهدید های خارجی را به درستی تبیین می کند. لذا یک جمع بندی و داشتن آمار و بانک اطلاعات منابع آبی جامع از نیازها و مصارف می تواند ما را در زمینه اقتصاد مقاومتی منسجم تر و نیرومندتر و کم آسیب تر کند
باید متذکر شد که بزرگ ترین عامل محدودکننده توسعه در استان خراسان جنوبی محدودیت منابع آبی است و هر طرحی که بدون در نظرگرفتن این محدودیت طراحی، تصویب و یا اجرا شود، منجر به شکست خواهد بود. بدون شک یکی از مهمترین مؤلفه های توسعه پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک توانمندی آن منطقه در خصوص کمیت و کیفیت منابع آب به شمار می رود.
البته تنها عامل کمبود آب محدودیت منابع نمی باشد. بلکه خشکسالی های دوره ای، استفاده بی رویه، تغییر کاربری زمین ها، شرایط هیدرولوژیکی و عوامل اجتماعی، از قبیل رشد جمعیت، مهاجرت، نبود فرهنگ صحیح مصرف و عواملی از قبیل سوء مدیریت منابع، ناتوانی نهادهای مسئول برای تأمین خدمات انتقال آب، سیاست های اقتصادی نامناسب، تحولات اجتماعی و برنامهریزی ضعیف دولتها از جمله مواردی هستند که باعث تشدید فزاینده بحران آب در بسیاری از کشورها شده است
هم اینک علوم مختلفی مانند: ارتباطات، تجارت، صنایع دفاعی، کارتوگرافی، تحصیلات و آموزش، شهرسازی، نقشه برداری، علوم انسانی، کشاورزی، باستان شناسی، زمین شناسی، جنگل شناسی، مدیریت محیط زیست، برنامه نویسی و نرم افزار، دریا و سواحل، معدن و علوم زیرزمینی، نفت، خطوط لوله، مسافرت و مهاجرت، برق، گاز و مخابرات و آب و فاضلاب در حال بهره گیری از این علم نوین می باشند که جایگاه کاربرد GIS در مهندسی آب به صورت مشترک در تعداد زیادی از این علوم مطرح می باشد ]سامانه اطلاعات مکانی شرکت آب و فاضلاب شهری استان مازندران.[تغییرات آب و هوا و تقاضای بیشتر بر روی منابع آب نیازمند آگاهی بیشتری از یکی از حیاتی ترین منابع ما یعنی آب است. سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - به ابزاری مفید و مهم در هیدرولوژی و برای هیدرولوژیست ها در مطالعه علمی و مدیریت منابع آب تبدیل شده است
در سال 1395، شهیدی و همکاران به بررسی راهکارهای عملی تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش آب در استان خراسان جنوبی پرداختند و به این نتیجه رسیدند که مشکل بحران آب استان باید در درون خود استان حل شود و نباید منتظر تصمیمات دستگاه های بالادستی بود و در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش آب باید در طرح های اجرا شده بخش آب استان مهندسی ارزش صورت گیرد تا بتوان این طرح ها را به راندمان طراحی خود رساند و در خصوص طرح های در دست مطالعه و اجرا نیز باید بر اساس اهداف اقتصاد مقاومتی و توسعه پایدار استان، تجدید نظر نمود. همچنین در زمینه کشاورزی نیز باید الگوی کشت به محصولات با نیاز آبی کم تغییر یابد.
در سال 1387، قباخلو و حسینی کاربرد GIS در منابع آب و DSS را مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که تمامی علوم با GIS مرتبط اند پس باید علم چگونگی استفاده و کاربرد این علم نوین را آموخت و می توان در شناخت پتانسیل منابع آب، حجم سیل به وجود آمده در حوضه، تعیین ساختگاه مناسب سد و پهنه بندی سیلاب در مناطق درون شهری و برون شهری از آن بهره گرفت و می توان اطلاعات لازم جهت مدیریت منابع آب را در اختیار مدیران رده مختلف قرار داد.
در سال 1392، احمدی آلکویی و همکاران به مطالعه کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی در کشاورزی پرداخته و نتیجه گرفتند به طور حتم استفاده بیشتر و دقیق تر از این ابزار ارزشمند در کشاورزی با اعمال مدیریت صحیح مانع هدررفتن منابع محدود زمین و افزایش راندمان محصولات کشاورزی خواهد شد.
در سال 1385، جواهری و داورنیا به مطالعه کارکردهای سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در شرکت آب و فاضلاب اصفهان پرداختند و نتیجه گرفتند که مدیریت GIS مهمترین عامل در تعیین موفقیت یا شکست آن است و تصورات نادرستی از GIS وجود دارد که از جمله آن می توان به حل سریع تمام مشکلات توسط آن و نگرانی های مدیران در مورد پیچیده بودن و هزینه بالای این سیستم است.
هدف ما از این تحقیق بررسی کاربرد GIS در پروژه های آبی استان خراسان جنوبی، در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش آب این استان می باشد.
مواد و روشها
خراسان جنوبی در شرق ایران در محدوده جغرافیایی 57 درجه و 1 دقیقه تا 60 درجه و 57 دقیقه طول شرقی و 30 درجه و 32 دقیقه تا 34 درجه و 36 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. مساحت این استان 151193 کیلومتر مربع است و مرکز آن شهرستان بیرجند است که بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 جمعیت آن برابر با 768898 نفر است. متوسط بارندگی سالانه استان 120 میلیمتر و متوسط دمای سالانه 17/5 درجه سانتیگراد است. میانگین تبخیر و تعرق سالانه در استان نیز 3050 میلیمتر ثبت شده است
