بخشی از مقاله
چکیده
شاید آنچه بیش از هر چیز قدرت و تسلط یک کشور و جامعه ای را موجب می شود، توسعه اقتصادی آن جامعه است و در این میان برخی مدیریت و عملکرد خوب دولت ها را عامل ا صلی تو سعه دان سته و گروه دیگر معتقدند که عامل مدیریت و رهبری چندان موثر نیست، بلکه عامل مهمتر فرهنگ یک کشور است. در بحث های امروزه نیز که بیشتر، تأکید بر سر توسعه پایدار ا ست، دیگر چون گذ شته فقط عواملی مانند: تولید ناخالص ملی، درآمد سرانه را مؤثر ندانسته، بلکه عوامل دیگری چون: کم شدن فاصله طبقاتی - ضریب جینی - ، محیط زی ست و حفظ منابع امنیت اقتصادی و ثبات را نیز جدی می دانند.
این نوشتار در پی آن ا ست که این عوامل و اهداف را در کنار هم قرار داده و نظر و سیره امام علی علیه ال سلام را در این خ صوص برر سی کند. زیرا ای شان در طول مدت حکومت خود دارای نظام اقت صادی م شخ صی بوده اند، نظام اقت صادی که از مبانی ارز شی و عقیدتی برخاسته شده است . چنین نظامی دارای هدفی والا و مشخص هست و حتما این نظام می تواند راه ها و راهبردهایی را ن شان دهد که جوامع اقت صادی بتوانند با فهم تئوری آن و عمل به این ا صول، به این اهداف ارز شی اقت صادی د ست پیدا کنند.
مقدمه
تاریخ نهج البلاغه، دارای 239 خطبه، 79 نامه، 480 حکمت و کلمات قصار امیر المؤمنین علی علیه السلام - است که محمد بن حسین موسوی، معروف به سید رضی - 359-406 ق - ، یکی از بزرگان شیعه، آن را در سال 400 هجری قمری به رشته تحریر در آورده است. علامه بزرگوار، شیخ آغا بزرگ تهرانی - ره 1403ق، ص - 19، حدود 170 شرح از نهج البلاغه را نام می برد. نهج البلاغه، پس از قرآن کریم به عنوان گرانقدرترین منبع اسلامی به حساب می آید که شامل مجموعه ای از دستورالعمل هایی، مانند سیاست و حکومت، کلام، فلسفه و اعتقادها، اقتصاد، جامعه شناسی و مانند اینهاست.
در این پژوهش، تلاش شده که با نگاهی تخصصی به واژه ها و بخش هایی که به مسائل سیاسی و توسعه پرداخته، به این سؤال اصلی جواب داده شود که: »مؤلفه های توسعه در نهج البلاغه چیست؟« و به عبارت دیگر، از دیدگاه امام علی - ع - در یک نظام سیاسی، چه ویژگی هایی باید وجود داشته باشد که آن نظام، با واژه توسعه یافته توصیف شود. نهج البلاغه، شامل ساختارهای نظام مندی از اندیشه، نظریه و مسائل سیاسی است که می تواند به عنوان الگو در همه زمان ها و مکان ها مورد استفاده قرار بگیرد.
این پژوهش سعی دارد با شناسایی توسعه در اسلام، آن را به عنوان الگویی عملی برای نظام جمهوری اسلامی در ایران معرفی نماید تا دستورالعمل ها، تصمیم ها و برنامه ریزی های نظام در جهت نزدیک شدن به این الگوی الهی اسلامی باشد؛ چرا که موقعیت هر چه بهتر جمهوری اسلامی می تواند ایران را به عنوان الگویی برای سایر ملل، به خصوص کشورهای اسلامی، به عنوان نمونه ای از نظام سیاسی موفق مطرح نماید.
واژه توسعه در نهج البلاغه
معادل عربی اصطلاح توسعه، لغت »تنمیه« است که به معنای رشد دادن یا افزایش تدریجی است که در سخنان امام علی - ع - استفاده شده است، مانند این عبارت که امام - ع - می فرماید: الاقتصاد ینمی الیسیر، میانه روی کم را زیاد می کند - 1 - « واژه »عماره« که به معنای عمران و آبادانی است، نیز در نهج البلاغه به کار رفته است که به مفهوم توسعه نزدیک است. امام علی - ع - به مالک اشتر، هنگام نصب وی به استانداری مصر می فرماید: »از وظایف چهارگانه والی که یکی از آنها، آباد کردن سرزمین است... - و عماره بلادها - - 2 - «
مؤلفه های توسعه در نهج البلاغه
الف. کرامت انسانی اهمیت دادن به مردم و تعالی جایگاه کرامت انسانی، از مهم ترین مؤلفه های توسعه به شمار می آید که در کشورهای توسعه یافته اهمیت زیادی به آن داده شده است.
سریع القلم، مهم ترین شاخص های توسعه سیاسی را موارد مختلفی بر می شمرد که اولین آن، اهمیت دادن به کرامت انسان هاست و کرامت انسانی به معنای »اهمیت دادن به انسان ها در جامعه ]است[ تا صاحب شخصیت، فکر و خلاقیت شوند. زمانی توسعه سیاسی امکان پذیر است که افراد یک جامعه، به عنوان مهم ترین واحد آن، خود و جامعه خود را به گونه ای بشناسند و از درجه فکری، آگاهی و اعتماد به نفس بالایی برخوردار باشند و شخصیت فردی و اجتماعی خویش را تقویت نمایند و آگاهانه به مسائل جامعه برخورد نمایند - 3 - « در سخنان و کلمات امام علی - ع - می توان به میزان اهمیت مردم و نقش والای آنان در جامعه اسلامی پی برد.
ایشان در خطبه ها و نامه هایشان خطاب به والیان و فرماندهان، روی حقوق مردم و لزوم مراعات آنها، مسئولیت والی در برابر مردم، ضرورت جلب رضایت عامه، مدارا با مردم، جانبداری از توده مردم در برابر خواص و مانند اینها تأکید کرده اند. از نظر ایشان، حق حمایت و کرامت انسان ها باید نزد حکومت ها حفظ شود.
..برابری در رابطه با کرامت انسانی در نهج البلاغه می توان به قسمت های مختلفی اشاره نمود.
امیر المؤمنین - ع - در بیان روش برخورد با مردم و چگونگی حکومت بر مردم، این گونه به مالک اشتر توصیه می کند:
و أشعر قلبک الرحمه للرعیه، و المحبه لهم، و اللطف بهم، ولا تکون علیهم سبعه ضاریه تغتی أکلهم، فانهم صنفان: اما اخ لک فی الدین، او نظیر لک فی الخلق... مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش.
مبادا هرگز، مانند حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی؛ زیرا مردم دو دسته اند: دسته ای، برادر دینی تو و دسته دیگر، همانند تو در آفرینش می باشند... - 4 - کرامت انسانی از دیدگاه امام - ع - که مالک اشتر را فرمان به پیروی از آن می دهد، به معنای مساوی شمردن مردم است، تساوی انسان ها با هر رنگ، دین و مذهب در برابر حاکم، در زندگی سیاسی و اجتماع است.
برابری، یکی از اصول مهم و اساسی کرامت انسانی است و لازمه تحقق کرامت انسانی به شمار می رود. همه انسانها به خاطر انسان بودنشان قابل احترام هستند و همه شهروندان در مقابل قانون، حقوق یکسان دارند.
فضیل بن جعد می گوید: »مهم ترین عاملی که موجب دست کشیدن عرب از حمایت حضرت علی - ع - شد، مسئله مالی بود؛ زیرا امام - ع - شریف را بر غیر شریف و عرب را بر عجم برتری نمی داد و با رؤسا و بزرگان قبایل، آن طور که پادشاهان رفتار می کردند، رفتار نمی کرد و تلاش نمی نمود که کسی را با اعطای صله و مال به خود متمایل کند؛ در حالی که معاویه عکس این عمل می کرد و به همین جهت، مردم علی - ع - را ترک کرده و به معاویه می گرویدند.«
2 .حفظ عزت نفس انسانی
مناعت طبع و عزت نفس انسانی از گوهر های ارزشمند وجود انسان است و تحت هیچ شرایطی نباید خدشه دار شود. حضرت علی - ع - معتقدند که در یک حکومت دینی، رهبران و نظم سیاسی جامعه باید با پای بندی به اصول، مبانی و ارزش های الهی، اخلاقی و انسانی با سیاست گذاری و تصمیم گیری در چارچوب همین اصول، زمینه های حفظ عزت انسانی را در جامعه فراهم آورند و برتری اخلاقی مردم را افزایش و تحکیم بخشند. امام علی - ع - در نظام سیاسی خود به شدت با این ویژگی مبارزه کرد و همواره به استانداران و فرمانداران خود سفارش می فرمود:
اطرافیان خود را چنان بپرورید که شما را نستایند و بدون جهت شما را شاد ننمایند - 5 - « حضرت علی - ع - هنگام رفتن به صفین در حال عبور از شهر انبار بودند، کشاورزان این شهر طبق رسوم و تشریف های ایرانیان به استقبال آمدند و پیشاپیش حضرت - ع - دویدند. حضرت - ع - دلیل این کار را پرسیدند، آنان پاسخ دادند: با این کار امیران خود را بزرگ می شماریم. ایشان علاوه بر نهی از این عمل، خطاب به آنان فرمودند: » به خدا که امیران شما از این کار سودی نبردند و شما در دنیایتان خود را به رنج می افکنید و در آخرتتان بدبخت می گردید.
« در ایران شاهد وجود اقوام و قبایل مختلف، مانند لر، ترک، عرب، فارس و غیره می باشیم که در هر منطقه ای سبب دگرگونی های مذهبی و دینی شده است و همین امر، باعث سوء استفاده دشمنان از این امر می شود. شاهد مثال چنین مسئله ای، وجود طنز هایی است که بر سر زبان های مردم جاری است که قسمت عمده آن به مسئله قومیت ها اشاره دارد که یک قوم و یا اقوام مختلفی را به استهزاء می گیرد. چگونگی پدید آمدن این طنزها به خاطر به دشمنی کشیدن اقوام نسبت به یکدیگر و به نفع دیگران است.
