بخشی از مقاله
چکیده
خداوند اح سنالخالقین، نظام خلقت را به بهترین وجه آفرید تا ان سان از این امانت الهی در م سیر بندگی ا ستفاده نماید و برای بهرهوری صحیح، پاداش و برای تخریب آن کیفر و ضع نمود. یکی از اهرمهای بازدارنده از تخریب محیط زی ست، قاعده لا ضرر ا ست که نق شی رو شن و شفاف در حمایت و حفاظت از محیط زی ست را بر عهده دارد. ما در این پژوهش به روش تو صیفی-تحلیلی قاعده لاضرر و کارکرد آن را در پاسداشت این موهبت الهی بررسی کرده ایم.
ظرفیت عظیم قاعده لا ضرر در قانون گذاری، سیاست گذرای های کلان زیست محیطی و حل اختلافات حقوقی و ویژگی بی بدیل آن در صدور حکم حکومتی توسط حاکم شرع، ضرورت بکارگیری آن را در عرصه های مختلف دو چندان می کند. به همین خاطر قاعده لاضرر میتواند در جلوگیری از تخریب محیط زیست، اعتدال در استفاده از مواهب طبیعی و بهداشت و پاکیزگی محیط نقش تعیین کنندهای ایفا نماید.
مقدمه
خدای سبحان نظام کیهانی، زمین و محیط زیست را آفرید و آنها را در اختیار انسان نهاد تا او را بر اساس دستور های خود بیازماید و ببیند که وی پس از مطالعه و شناخت لازم چگونه از این امانتهای الهی در م سیر طاعت خالق بهره می گیرد و با مزایا و نعمتهای زیستمحیطی پروردگار چگونه رفتار می کند. در قرآن کریم می گوید: زمین را آراستیم تا شما را بیازماییم و ببینیم کدام یک به نیکی رفتار می کنید.
برای نمونه رسول خدا صلی االله علیه و آله فرمود هرکس درختی بکارد، خدا به اندازه محصول آن برایش پاداش مینویسد. - سیوطی - 1401 ق - . در مقابل اگر از طبیعت و امکانات مادی به گونهای مناسب و شای سته بهرهگیری نشود آثار زیانبار و گاه جبران ناپذیری در پی دارد. برای نمونه امام صادق علیه ال سلام فرمود : در آب راکد و ای ستاده ادرار مکن. که هرکس چنین می کند و به بلایی گرفتار شود، جز خویشتن را سرزنش نکند.
- شیخ صدوق، بی تا - زیرا آلوده کردن آبهای مورد نیاز مردم مانند آبهای پشت سد و آب نهرها، چ شمهها چاهها و مخازن کیفر دارد. - جوادی آملی، - 1394 بدین جهت متون مختلف دینی به گونه های مختلف ان سان ها را ترغیب به استفاده صحیح از طبیعت و مواهب آن و حفظ محیط زیست و همچنین از تخریب و نابودی محیط زیست برحذر داشته است و با وضع قواعد و دستورالعملهای کلی انسان مسلمان را ملزم به رعایت آموزههای دینی در این زمینه نموده است.
تبیین قاعده لا ضرر
یکی از قواعد پرکاربرد در گستره فقه » قاعده لاضرر « است. قاعده لاضرر در دین اسلام قلمرو بسیار وسیعی دارد و تمامی زوایای زندگی بشر را در بر میگیرد که از جمله موارد ضرر، تخریب محیط زیست و آسیب رساندن به زندگی فردی و اجتماعی انسان است. بدین جهت اندی شمندان شیعه و اهل سنت به این قاعده اهتمام ویژه ای ورزیده و در تبیین حدود و گستره آن کتاب و رساله های فراوانی تألیف نمودهاند.
اصل حدیثی که این قاعده از آن نشأت گرفته است، بدین گونه میباشد. زراره از ابا جعفر علیهالسلام روایت کرده که سمره بن جندب درختی در کنار دیوار مردی از انصار داشت و منزل مرد ان صاری نزدیک دروازه باغ بود. سمره هر زمان که می خوا ست به باغش سر بزنند بدون اجازه وارد منزل مرد ان صاری می شد. مرد انصاری به سمره گفت: هر زمان که خواستی وارد باغ شوی نخست اجازه بگیر ولی او قبول نکرد.
به او مبلغ زیادی پی شنهاد شد که درختش خریده شود، حتی ر سول خدا وعده درختانی در به شت به او داد. ولی باز هم نپذیرفت. رسول خدا صلی االله علیه و آله به مرد انصاری فرمود درخت او را قطع کن و در نزدش بینداز. چون ضرر و آسیب رساندن در دین وجود ندارد. - کلینی، . - 1388 علاوه بر این حدیث، اندیشمندان اسلامی برای تبیین بیشتر این قاعده به روایات دیگری تمسک کردهاند. همچنین به آیاتی از قرآن کریم نیز در این زمینه استدلال نموده اند. - ایروانی، 1418 ه . ق - . جای تردید نی ست که تخریب محیط زی ست و آلوده کردن محیط زندگی و بی توجهی به آثار و زیان های نا شی از نابودی بیرویه این تخریب و آلودگی از مصادیق ضرر و زیان به آدمیان است. - زکی - 1383
همانگونه که گفته شد در زمینه ا صل قاعده لا ضرر کتب، ر ساله و مقالات فراوانی تألیف شده ا ست. اما در مورد تطبیق قاعده بر محیط زیست تا جایی که تحقیق شده است کتاب یا مقاله مستقلی تدوین نگشته است. ولی در لابلای مقالات در این زمینه هم سخنی به میان آمده است. از جمله آقای ناظر حسین زکی - - 1382 در مقاله نگاهی گذرا به نقش اسلام در حمایت از محیط زی ست به کارکرد این قاعده ا شاره نموده ا ست.
همچنین آقای حمید فغفور مغربی - 1388 در مقاله ا صول اخلاقی محیط زی ست از منظر اسلام به گونه غیر مستقیم از آن یاد نموده است. آیت االله جوادی آملی در کتاب مفاتیح الحیات - - 1394 به نحو اجمال به ضرورت پاسداشت از محیط زیست تأکید داشته است . ولی بحثی مستقل در این زمینه ارائه نکرده است. ما در این مقاله با نگاهی ژرفتر نقش قاعده لاضرر را در ضرورت حفاظت از محیط زیست و ضررهای ناشی از عدم توجه به آن را بررسی میکنیم.
رابطه قاعده لاضرر و حفاظت از محیط زیست
قاعده لاضرر حمایت روشن و شفافی از محیط زیست دارد و به ما میآموزد که مناسبترین بهره را از محیط زیست ببریم و اگر اعمال سوء ما به آن آسیب برساند و موجب تضییع حقوق دیگران یا باعث آزار و اذیت آنان گردد ، چنین رفتاری ناصحیح مذموم و خلاف قانون ، عرف و شرع است. - زکی . - 1383 زیرا مردم سراسر دنیا خود به این حقیقت پی بردند که فعالیت انسان میتواند سیاره زمین را نابود کند. خطراتی مثل گرم شدن کره زمین، تخریب لایاُزُن،ه بیابانی شدن زمینهای مزروعی که در گذ شته نه چندان دور اغراقآمیز و یا کم اهمیت مینمود. اکنون نه تنها واقعی، بلکه ب سیار مهم و وح شتناک به نظر می ر سد. به هر حال امروز سیا ستمداران غرب هم ملزم به رعایت م سائل محیط زیست هستند.
لا اقل از این به بعد ناگزیر هستند این امر را رعایت کنند، چون افکار عمومی غرب احساس خطر کرده است و توده های میلیونی مردم در این امر دخالت میکنند. تقرباًی در تمامی کشورهای توسعه یافته احزاب طرفدار محیط زیست و اکولوژیست ها قدرت یافته اند و مردم احساس خطر میکنند و در حقیقت این مردم هستند که برای حفظ طبیعت و سلامت و محیط خود سرمایه داران و سیاستمداران را ملزم به رعایت مسائل زیست محیطی نمایند. - پاپلی یزدی، . - 1374
برخی از اندی شمندان غرب، ضمن ستایش دیدگاه ا سلام ن سبت به محیط زی ست، تخریب محیط زی ست را نا شی از د ست رفتن بینش دینی دانسته و از ظهور مدرنیسم و بینش اومانیستی و پیدایش علم سکولار که ارتباط چندانی با ادیان ندارد انتقاد نموده اند آمده است. - شکوهی، . - 1372 نظامهای ا ستعمارگر جهانی در پی تأمین هر چه بی شتر منافع خود، جوامع دیگر را استثمار کرده و مانع ترقی آنان نیز می شوند. گاهی با ل شکرک شی و زمانی با طرح نق شههای ا ستعماری، ک شورها و اقوام مختلف را به جان یکدیگر میاندازند.
ارمغان آنان چیزی جز ک شتار، ویرانی، ناامنی و تجاوز به حقوق اولیه مردم نی ست. آنان افزون بر نابودی منابع طبیعی و به غارت بردن ثروتهای عمومی جامعه، محیط زی ست ب شر را نا امن کرده ن سل و حرث را نابود میکنند. - جوادی آملی، . - 1388 بنابراین ضرورت دارد تاثیر آب و هوا، درختان و گیاهان، غذاها و میوهها و به طور کلی طبیعت و محیط زیست را پاس داشت، زیرا سلامت محیط زیست بر هوش و استعداد و اخلاق انسان تاثیرگذار است. - رستمی، . - 1386
