بخشی از مقاله
چکیده
طبیعت و عناصر آن از دیرباز در ادب و بخصوص شعر فارسی مورد توجّه بودهاند. شاعران همواره از پدیدههای طبیعت برای تبیین اندیشهها و محسوس ساختن عواطف گوناگون بهره گرفتهاند؛ تا جایی که درک ظرائف معنایی بسیاری از آثار، درگرو درک کارکردهای محتوایی و بلاغی- تصویری پدیدههای مربوط به طبیعت در آنهاست. این نکته، پژوهشهای گوناگون در شعر سنّتی و معاصر را، از منظر موضوع مورد بحث، همواره وجاهت میبخشد. یکی از شاعران کلاسیک ادب فارسی که اجزاء طبیعت در شعرش نمودهایی قابل تأمّل دارند، باباطاهر است. او در دوبیتیهایش استفادههایی توجّهبرانگیز از عناصر طبیعت میکند و در جهت القای مفاهیم گوناگون، تصاویریمتنوّع با آنهاسازدمی. این گونه است که توجّه به کیفیّت و جزئیّات این
کاربرد، به مخاطب کمک میکند تا بیشتر و بهتر در جریان افکار و ذهنیات او قرار گیرد. بر این اساس و باتوجّه به همین اهمّیت، موضوع این مقاله، بررسی کارکرد محتوایی و تصویری پدیدههای طبیعت در دوبیتیهای باباطاهر، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی است. یافتهها نشان میدهند، مهمترین گونههای عناصر طبیعت در اشعار بررسی شده، به ترتیب میزان نمود عبارتند از: گلها و گیاهان، خاک و وابستهها، حیوانات و پرندگان، آسمان و اجرام آن، آب و وابستهها، آتش و نیز انواع بادها. برجستهترین شیوههای تصویرپردازی مرتبط با طبیعت در شعر باباطاهر، با تشبیه، استعاره و نماد ظاهر میشوند. مهمترین کارکردهای معنایی عناصر یاد شده نیز به ترتیب در عاشقانهها، عارفانهها و شکوائیهها جلوه میکنند.
کلیدواژهها :طبیعت، کارکرد معنایی، تصویر بلاغی، دوبیتی، باباطاهر.
مقدمه
ادبیات هر ملّتی بهرههایی گوناگون از طبیعت میگیرد. در ادب فارسی و به خصوص سرودههای شاعران نیز، این تأثیر چشمگیر است. شاعران کلاسیک و معاصر ما، برای ملموس ساختن افکار و عواطف خویش و گاه برای اهداف زیباشناختی، از عناصر طبیعت بهرهها گرفتهاند. »شعری که به طبیعت میپردازد، در همه زمانها مورد توجّه شاعران بوده است؛ اگر چه این امر با توجّه به ذوق و حسّاسیت شاعران، متفاوت بوده است.« - شفیعیکدکنی، - 1366 طبیعت به دو شکل در شعر حضور دارد؛ » نخست برای وصفخود طبیعت و دوّم برای توصیف موضوعی جز طبیعت. در این جا سخن از دو نظام متفاوت زبانی است...؛ مثلاً منوچهری اغلب عناصر طبیعت را برای خود طبیعت و زیباییهای آن به کار میبرد؛ امّا مولانا از پدیدههای طبیعی چونابزاری برای بیان امور معنوی و نامحسوس استفاده میکند« - نامور مطلق، . - 1382
میتوان گفت، » گرایش به طبیعت در سروده هر شاعری؛ ولو به صورت ناخواسته نمایان میشود و این بدان سبب است که ذهن و اندیشه شاعر هیچ گاه از طبیعت جدا نیست« - ابراهیمی کاوری و چولانیان، . - 1387 طبیعت، هموارنقش مهمّی در القاء اندیشهها واحساسات شاعر دارد؛ تخیّل او و خواننده را برمیانگیزد و موجب التذاذ هنری مخاطب میشود. »در مشاهده مناظر طبیعی، ابتدا ذهن شاعر از زیباییهای طبیعت متأثّر میشود و نیروی تخیّل او تحت تأثیر قرار میگیرد. اگر این تأثیر ذهنی قوی باشد، درصدد القاء آن حالت نفسانی به دیگران برمیآید. هرگاه شاعر با روحیهای شاد، طبیعت را مشاهده کند، همه چیز را شادیبخش و مسرّتآفرین توصیف میکند؛ ولی اگر غمی در دل داشته باشد، همان منظره را غمانگیز توصیف میکند و دیگران را به همدردی فرا میخواند - «همّتی، . - 1388
از این مقدّمات میتوان دریافت که اندیشها و حالات شاعر در توصیفات و تصویرهای وی از طبیعت مؤثّرند؛ زیراجسّمت مناظر طبیعی، به گونهای مبیّن انفعالات روحی هنرمند است که در قالب مناظر طبیعی در کلام ظاهر شده است. بسیاری از توصیفات مذکور، با استفاده از صور خیال و ابزار بلاغی عرضه میشوند. به دیگر بیان، تصرّف» ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت و انسان وکوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت، چیزی است که آن را »خیال« یا »تصویر« مینامیم. عنصر معنوی شعر، در همه زبانها و در همه ادوار، همین خیال و شیوه تصرّف ذهن شاعر در نشان دادنواقعیّات مادی و معنوی است.« - شفیعی کدکنی، - 1366
به این ترتیب، یکی از اصلیترین شگردهای شاعران برای ارائه پیام و اندیشه، استفاده از صورخیال است؛ چرا که »تصویرهای شعری به مشابه ابزاری هستند که معنی را تقویت میکنند و بر قدرت تأثیر شعری میافزایند« - فتوحی، . - 1385 عناصر طبیعت به دلایلی گوناگون و قابل توجّه؛ مانند تنوّع، آشنا بودن برای مخاطب، قدرت تجسّمبخشی به مطالب معقول و قابلیت ویژهای که در پذیرفتن مفاهیممختلف دارند، کارکردی بینظیر و انکارناپذیر برایتصویرسازی یافتهاند.در سوی دیگر این پژوهش، شعر باباطاهر قرار دارد. باباطاهر همدانی از شاعران تأثیرگذار در ادب فارسی است که در قرن پنجم میزیست. بیشتر شهرت او به دلیل سرودن دوبیتیهایی زیبا با مضامینی تازه و و زبانی ساده و دلنشین است.
در زمانی که بسیاری از شاعران مشغول سرودن شعر درباری و مدّاحی درباریان بودند، باباطاهر »به شعر عرفانی- اخلاقی روی آورد« - فرشیدورد، » . - 1384در نوع خود درس آزادگی و زهدورزی راستین را به همگان داد - «زرّینکوب، . - 1384توجّه به ادبیّات عاشقانه و عرفانی، محتوایی متشخّص به شعر این شاعر داده است. محلّ زندگی باباطاهر و همجواری او با کوه و طبیعت،دستمایههای طبیعی فراوانی در اختیار او نهاده تا به مدد آنها، ظرایف موضوعی و معنایی یاد شده ا رعینیّت بخشد. صمیمیت حاصل از درک عمیق ارتباط اجزای طبیعت با حالات گونگون روحی، تأثیر کلام بابا را بسیار زیاد کرده است؛ به گونهای که می توان گفت، اینروزب صمیمانه و مؤثّر، یکی از دلایل ماندگاری و بلاغت کلام او شده است.
با آنکه تصاویر دوبیتیهای باباطاهر اغلب ساده و زودیابند؛ امّا کیفیت استفاده موضوعیِ او از عناصر طبیعی، کارکرد بلاغی تصویرها را بارز و قابل بررسی کرده است؛ به گونهای که آثار او را در میان اشعار همدورهاش مشخّص و متمایز میبینیم. اینویژگی، بخصوص آنجا که مفاهیم عاشقانه و به طور خاصتر، مضامین مرتبط با عرفان عاشقانه عرضه میشوند، بیشتر، تأثیرگذارتر و حتّی شاید جریانسازتر نمود مییابد؛ تا جایی که در این باره میخوانیم: »توارد معنایی و تشابه مضمونهای ... - تعدادی از شاعران - ، با کاری که باباطاهر عرضه کرده است، نشان میدهد که اندیشههای عارفانه وقلندرانه باباطاهر درست، محکم و شایسته نمود یافته است که نمونههای آن را در شاعران سبک عراقی مشاهده کردهایم - «مدرّسزاده، . - 1388
بیاغراق میتوان گفت، یکی از مهمترین ابزارهای باباطاهر برای رسیدن به چنین تأثیری، کاربرد گسترده عناصر طبیعت برای انتقال معنا و نیز انطباق فرم سخن خود با معیارهای زیباشناختی بوده است.بر اساس چهآن گفته شد و با توجّه به اهمّیت مذکور، موضوع این پژوهش، بررسی کارکرد معنایی و تصویری عناصر طبیعت در دوبیتیهای باباطاهر است و با هدف تعیین انواع عناصر طبیعی به کار رفته و بسامد آنها، تحلیل مهمترین کارکردهای محتوایی آن عناصر و نیز بررسی برجستهترین تصاویر ادبی این زمینه موضوعی انجام میشود.
-2 پیشینه پژوهش
آثار متنوّعی در زمینه کارکرد طبیعت در اشعار شاعران دورههای مختلف ادب فارسی نوشته شده است؛ از جمله:کلاهچیان و حیدرینیا - 1391 - شگردهای نمادپردازی با طبیعت را در غزل مولوی تبیین کردهاند. رستمی یونسی و دیگران - 1393 - بهبررسی تجلّی طبیعت در اشعار محمّد رضا شفیعی کدکنی پرداخته اند.از جمله آثاری که درباره شعر باباطاهر نوشته شدهاند نیز میتوان به این نمونهها اشاره رد:ک مدرّسزاده - 1388 - به بررسی میزان تأثیرگذاری باباطاهر بر شاعران پس از خود؛ به ویژه شاعران سبک عراقی پرداخته است. سرّامی و خیریه - 1391 - با بررسی اشعار و برخی جملات قصار باباطاهر، به تحلیل نظر او درباره مسائل عرفانی پرداختهاند. مدرّسزاده - 1392 - اندیشهها و مضامین مرتبط با مرگ را در اشعار باباطاهر بررسی کرده است. در این میان، پژوهشی که جلوههای عناصر طبیعت را در محتوا و تصاویر بلاغی شعر باباطاهر بکاود، یافت نشد.
-3 روش تحقیق و یافتهها
این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و نیز تبیین آماری، به بررسی کارکرد انواع عناصر طبیعت در دوبیتیهای باباطاهر پرداخته است. پس از استخراج ابیاتی که در آنها از عناصر طبیعت برای مضمونسازی و تصویرآفرینی استفاده شده است، گونههای به کاررفته را با توجّه به میزان فراوانی، مشخّص و طبقهبندی کردهایم و با ذکر شواهد گزیده، به معرّفی آنها پرداختهایم. نتایج یافتههای این بخش، در نمودار شماره 1 عرضه شده است. سپس برجستهترین تصاویر بلاغی را که شاعر با استفاده از عناصر طبیعی ترسیم کرده است، استخراج و بر اساس شواهدی چند، تبیین و تحلیل کردهایم. مهمترین تصاویر ادبی وابسته به طبیعت، در دوبیتیهای باباطاهر، تشبیه، استعاره و نمادند که در نمودار 2 با جزئیات مربوط به بسامد عرضه شدهاند. بخش سوّم مقاله نیز به گروهبندی و تبیین مهمترین کارکردهای معنایی عناصر طبیعی اختصاص دارد که جزئیات آن در نمودار 3مشخّص شده است.
