بخشی از مقاله
چکیده
مراتع و دیمزارهایی که در نزدیکی روستاها هستند بعلت چراي مفرطمعمولاً فقیر شده و تولید علوفه ندارند این اراضی چنانچه شیبدار باشند همواره در معرض فرسایش بوده و از منابع عمده تولید رسوب هستند. با مدیریت جمعآوري رواناب و تأمین رطوبت و استقرار نهالهاي گل محمدي علاوه بر احیاء اراضی و افزایش تولید محصولات کشاورزي، اشتغال روستایی نیز رونق مییابد.
پروژه تحقیقی- ترویجی کاشت گلمحمدي در روستاي شهید از توابع شهرستان خنداب استان مرکزي از زمستان 1396 با بکارگیري سطوح آبگیر باران در قالب سه تیمار و بیست و پنج تکرار در اراضی شیبدار به مدت پنج سال انجام خواهد ششد. ههدف ایین تحقییق، تترویج سامانههاي سطوح آبگیر در استقرار و توسعه کشت گلمحمدي در شرایط دیم است و براي این منظور عرصهاي با شیب ححدود بیسست درصد انتخاب شد. سامانههاي سطوح آبگیر، شامل تیمار زمین تمیز شده با استفاده از فیلتر در چاله نهال، تیمار سامانه نیممهععایق ببا استفاده از فیلتر در چاله نهال و شاهد طبق عرف محل اجرا شدند.
در سال اول این پروژه بعد از کشت نهال گل محمدي آبیاري کمکی انجام شد.در سال اول نود درصد نهالها زنده مانده و شاداب هستند. قرار است هر سال پارامترهاي ارتفاع، تاج پوشش و زنده مانی در آخر فصل رشد اندازهگیري شوند. درمجموع همانگونه که در پروژه تحقیقاتی مشخص شده - ارایه شده در ششمین همایش سطوح آبگیر - احتمالا تیمار نیمه عایق داراي فیلتر مطلوبتر عمل خواهد کرد. انجام این پروژه در اراضی اطراف روستا به خاطر ترویج و باور عینی آبخیز نشینان در راستاي اشتغال و توسعه روستایی است.
مقدمه
انسان همیشه عرصههاي طبیعی را در اختیار خود گرفته و تا سرحد امکان از آ نها استفاده می نمایید. یکی از عرصصههاي طبیععی تپهها و اراضی شیبدار است. دامداران در این اراضی اقدام به چرا میکنند و چون مدیریت صحیح اعمال نمیششود، این اراضی دچار فرسایش گشته و خاك سطحی و مغذي و حاصلخیز آنها هدر میرود. در این اراضی باید راهکارهایی بکار گرفته شوند که ضمن احییاء اراضی، میزان تولیدات کشاورزي نیز افزایش یابد.
عامل اصلی در احیاء این اراضی تأمین آب قابل دسترس براي گیاه اسست، اسستفاده از سطوح جمعآوري آب باران تا حدي میتواند این نیاز را برآورده سازد. احیاء اراضی مرتعی و دیم کم بازده و اففزایش تولیید محصصولات کشاورزي با استفاده از گیاهان با نیاز آبی کم مانند گلمحمدي از اهمیت زیادي برخوردار است. هدف این پروژه ترویج کشت و توسعه گلمحمدي با استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران در اراضی شیبدار است نتیجه این پروژه ممیتوانند در توسعه باغات دیم در اراضی شیبدار راه گشا باشد.
جمعآوري آب باران و استفاده از آن به تاریخ قبل از میلاد مسیح برمیگردد. اما امروز از سیاستهاي وزارت جهاد کشاورزي در حفاظت از آب و خاك واشتغالزایی و توسعه روستایی است. در اینجا به ذکر منابع و کاربردهاي اخیر در ایران بسنده میشود. در پژوهشی کوثر - 1365 - در گردنه قوچک تهران بهمنظور استحصال آب باران براي کشت درخت و ایجاد پوشش جنگلی از سامانههاي آبگیر باران با استفاده از سطح دامنهها، تراسهاي قیراندود ایجاد نموده و با تعبیه بشکههایی در پایین سامانهها واقع در شیب 30 درصدي رواناب حاصل از بارش را طی 4 سال اندازهگیري نمود .
نتایج حاصل نشان داد که تعداد 49 درصد از بارشها تولید رواناب داشته است و با ادامه طرح مشخص شد به دلیل شکستگیهاي به وجود آمده در سطح قیر در طی مدت 6 سال، ضریب رواناب از 75 درصد به 2 درصد تقلیل یافته است. سپاسخواه - 1371 - نشان داد که با استفاده از جمعآوري آب باران از سطح دشتهاي ایران، امکان به زیر کشت بردن حدود 3/9 میلیون هکتار اراضی جدید وجود دارد. قدوسی - 1381 - یکی از اقدامات مؤثر و اساسی در رابطه با تأمین آب در مناطق خشک و نیمهخشک براي مصارف مختلف - زراعت، جنگلکاري، شرب و ... - را مدیریت بارشهاي جوي و استحصال آب باران در محل نزول خود میداند.
ازدیدگاه کلی سامانههاي سطوح آبگیر باران به دو گروه سنتی و نوین تقسیمبندي میشوند . - Hudson,1987 - در تحقیقات انجام شده در سه استان گلستان، کرمانشاه و خراسان در خصوص بررسی تأثیر شکل سامانهها روي افزایش مقدار آب ذخیره شده در پروفیل خاك، نتایج ثبت شده حاکیاز کارائی نسبتاً محسوس سامانه لوزيشکل در مقایسه با سطوح مسطح و هلالی شکل بوده است.
این در حالی است که سامانه مسطح ضمن سهولت اجرا از هزینه اجرائی کمتري نیز برخوردار است - انگشتري،. - 1382 تحقیقات بیانگر ثیرتأ بکارگیري سطوح عایق خصوصاً در بارشهاي با مقدار کم است. این موضوع در طرح بهینهسازي سامانههاي سطوح آبگیر استان گلستان تأثیر بسیار مهمی در استقرار نهالهاي زیتون داشته است - شاهینی،. - 1382 از جمله روشهائی که در سامانههاي سطوح آبگیر باران جهت نفوذ رواناب استفاده شده میتوان به استفاده از مالچ گیاهی اشاره نمود که به لحاظ تخلخل زیاد و کاربرد آن در نگهداشت آب، نقش مهمی در جذب رطوبت و فراهم نمودن شرائط مناسب براي رشد گیاهان به عهده دارد.
در حال حاضر در ارتباط با ذخیره رطوبت در پروفیل خاك نیز از روش هاي متنوعی استفاده می شود که از جمله می توان به کاربرد بقایاي دامی، گیاهی و یا بکارگیري سوپرجاذبها اشاره نمود. در یک بررسی انجام شده توسط دانیل و فوورد در سال 1990 به نقل از - خلیل پور ، - 1382 تأثیر پلی اکریل امید را به عنوان یک پلیمر در رشد و توسعه گیاهان مرتعی شامل گراسها و بوتهايها مورد ارزیابی قرار داده و اختلاف معنیداري را بر روي پارامترهاي رشدي گیاهان یاد شده بدست آوردند.
پور میدانی و همکاران - 1381 - بر روي سه گونه گیاهی زیتون، کاج و آتریپلکس ماده آکوازورب را مورد آزمایش قرار دادند و تفاوت معنیداري بین فواصل دوره آبیاري 20، 45 و 60 روز بدست نیامد . نتایج نشان داد که سوپر جاذبها تاثیر زیادي بر حفظ رطوبت خاك و رشد ونمو گونههاي گیاهی دارند. روش دیگري که میتوان به آن اشاره نمود استفاده از مواد معدنی نظیر پرلیت است که به لحاظ تخلخل زیاد، موجب ذخیره آب در حفرات شده که به مرور زمان در اختیار خاك و گیاه قرار میدهد.
بکارگیري این ماده در خاك تا حدود زیادي موجب سبکی بافت خاك میشود و لذا تعیین در صد مشخصی از آن براي خاك هاي مختلف ضروري است. تحقیقات انجام شده در این زمینه در انستیتو پرلیت نیویورك توسط مور در سال 1985و1976 - خلیل پور، 1382 ، شریعتی،1366، شرفا، - 1371 نتایج تقریبا مشابهی را در نحوه تأثیر پرلیت بر بافت خاك و نفوذپذیري آن بدست آورده اند. کار انجام شده توسط صادق زاده - 1381 - بیانگر تأثیر پرلیت بر افزایش میزان جذب رطوبت خاك از طریق افزایش تخلخل آن است، این در حالی است که تیمار با فیلتر سنگریزهاي به مراتب نقش مهمتري در افزایش ذخیره رطوبتی پروفیل خاك داشته است.
Lalljee و - 1999 - Facknath بیان میدارد که پروفیل خاك میتواند به عنوان یک مخزن نگهدارنده آب عمل کند و این موضوع به عواملی نظیر عمق، بافت، ساختمان خاك، عمق نفوذ ریشه، میزان نفوذپذیري و ظرفیت نگهداري آب در خاك دارد. لذا توجه به کلیه عوامل یاد شده میتواند نقش مهمی در استقرار و تداوم آن در پروفیل خاك ایفا نموده و به استقرار درختان مثمر کمک نماید.
درك فرایندهاي حرکت زیر قشري آب در سطوح شیبدار موضوع مهم دیگري است که بکارگیري آن کمک مهمی در بهینه سازي سیستمهاي ذخیره نزولات ایفا خواهد نمود. بررسی انجام شده در این زمینه نشان میدهد که در دامنههاي شیب دار، مولفه افقی جریان که به صورت سطحی و یا زیر سطحی حادث میشود، بر مولفه عمودي جریان غلبه دارد.
مصطفی زاده - 1377 - به نقل از هور در سال 1986 در تحقیق دیگري که در زمینی با شیبهاي 5 و بیشتر از 5 درصد انجام گرفته است، نتایج نشان داده که در شیب کمتر از 5 درصد عمق جبهه خیس شده بیشتر است. در اراضی بیشتر از 5 درصد با افزایش شیب زمین، از عمق جبهه رطوبتی کاسته شده و انحراف این جبهه در جهت شیب افزایش نشان میدهد که این افزایش، تحت تأثیر نفوذپذیري خاك و میزان آب ورودي به آن قرار دارد.
در ارتباط با موضوع تبخیر از سطح خاك در حال حاضر استفاده از روشهاي محدودي جهت کاهش میزان این عامل مهم پیشنهاد شده است که عمدهترین آنها شامل: بکارگیري کاه و کلش، سنگ و سنگریزه و پوشش تایلونی است. از جمله روشهاي دیگر میتوان به عملیات مکانیکی اشاره نمود که طی آن از طریق شخم خاك سطحی، ارتباط لولههاي موئین را قطع نموده و بدین وسیله میزان تلفات رطوبت از طریق تبخیر سطحی را کاهش میدهند - - Lalljee& Facknath, 1999; Shaxson. & Barber,2003
از جمله عوامل مهمی که نقش قابل توجهی در افزایش نگهداري رطوبت خاك به عهده دارد میتوان به استفاده از مالچ گیاهی و فیلترهاي شنی اشاره نمود . استفاده از فیلترهاي شنی در سامانههاي سطوح آبگیر به دلیل اجراي سادهتر و در دسترس بودن مصالح مورد نیاز امکان پذیر است و نقش قابل توجهی در نفوذ سریعتر رواناب و افزایش رطوبت خاك داشته است - قادري، . - 1383 بررسی-هاي انجام شده نشان میدهد در مناطق گرم، گیاهان بیشتر آب مورد نیاز خود را از 25 سانتیمتري دوم پروفیل خاك جذب میکنند ولی آب حاصل از بارندگی هاي کمتر از 5 میلیمتر به ندرت به منطقهاي که آب مورد استفاده گیاه قرار میگیرد خواهد رسید و لذا ذخیرهسازي آب در پروفیل خاك جهت استفاده در فصول رشد گیاهان ضروري است.
این موضوع اهمیت ارائه طرح حاضر را که در آن نتایج تحقیقات مختلف، تلفیق و به اجرا در میآید را ضروري ساخته است. از نظر قابلیت استفاده آب موجود در خاك براي گیاه، آب خاك را میتوان به آب مفید - محدوده حد ظرفیت زراعی تا نقطه پژمردگی - ، آب سهلالوصول و آب پژمردگی تقسیم نمود. نظر به اینکه تمامی آب مفید براي گیاه قابل استفاده نیست، لذا رقمی در حدود 75 درصد آب قابل جذب را به عنوان آب سهلالوصول در نظر میگیرند - فرداد،. - 1369 این موضوع در حقیقت بیانگر وجود توان بیشتر تحمل خشکی درختان بوده و در صورت فراهم نمودن رطوبت مورد نیاز در محدوده یاد شده با بکارگیري و تلفیق شیوههاي ارایه شده در این مبحث، میتوان نسبت به توسعه باغات دامنهاي اقدام نمود.
اینکه در خاكهاي مختلف با خواص متفاوت چه مقدار آب بایستی به کار گرفته شود تا نیاز گیاه به شکلی مطلوب برآورده شود، بسیار حائز اهمیت است. عامل اصلی و مهم در تعیین زمان مطلوب براي آبیاري، نیاز گیاه به آب است. این موضوع با توجه به اقلیم منطقه و توزیع بارندگی ماهانه در آن میتواند مد نظر طراحان قرار گیرد - حسینی ابریشمی، . - 1371 ایجاد بستر مناسب براي گیاه که حاوي مواد آلی براي افزایش ظرفیت نگهداري آب در خاك باشد میتواند بارش زمستانه را ذخیره کرده و نیاز آبی گیاه را تا اوایل تابستان تأمین نماید.
- بیرانوند، . - 1396 خالدیان و حبیبی - 1396 - در پروژه بررسی تأثیر فیلترهاي سنگریزهاي در افزایش ذخیره رطوبتی سامانههاي سطوح آبگیردر ایستگاه سارال کردستان دریافتند نقش فیلتر سنگریزهاي در هدایت رواناب جمع شده به پروفیل خاك مهم است. در عمق 60 - 30 سانتیمتري رطوبت پروفیل خاك در تیمار سامانه سطوح آبگیر با پوشش نیمهعایق و سامانه با جمعآوري بقایاي گیاهی و سنگریزهها بیش از سایرتیمارها و در تیمار شاهد کمترین مقدار بوده است.
