بخشی از مقاله
چکیده
پهنه جوش خورده سیستان در شرق و جنوب شرق ایران عمدتا از سنگهاي رسوبی فلیش گونه و بقایاي پوسته اقیانوسی تشکیل شده است. نفوذ وخروج سنگ هاي آذرین در این پهنه ازائوسن تا کواترتري باعث دگرسانی وکانی زایی هاي گرمابی گسترده و متعددي شده است. سیستم هاي کانی زایی پورفیري بزرگی از شمال تا جنوب در این پهنه وجود دارد که به ندرت مورد بررسی قرار گرفته است.
این کانی زایی ها عمدتا د ر ارتباط با رویداد هاي فررورانش، برخورد و بعد از برخورد در این پهنه می باشند. در این مقاله کانی زایی هاي پورفیري مس-طلاي نخیلاب، مس-طلاي آساگی، مس-طلا-مولیبدن ي تک تلار، مس -مولیبدن ي سیاستراگی، مس-مولیبدن ي لار، مس-مولیبدن ي زاهدان و طلا-مس ي سیاه جنگل مورد بحث قرار می گیرند.
مقدمه
پهنه جوش خورده سیستان در شرق ایران بین دوبلوك لوت و افغان واقع شده است که از اواسط کرتاسه تحت تاثیر یک سري حوادث تکتونیکی مهم ولی کوتاه مدت تشکیل آن شروع شده است. ابتدا ریفتینگ اواسط کرتاسه باعث جدایی بلوك هاي لوت و افغان و گسترش یک اقیانوس بینابینی و نهشته شدن توده هاي ضخیمی از رسوبات دریایی - فلیش ها - شده، سپس فرورانش در اواخر کرتاسه با تشکیل سنگهاي خروجی و نفوذي نخیلاب - هدایتی و همکاران، - 1395 و رود شور آغار و نهایتا برخورد بلوك لوت و افغان در اواسط و اواخر ائوسن با تشکیل سنگهاي آذرین گوناگونی مثل باتولیت زاهدان مشخص می شود.
اما حوادث بعد از برخورد بلوك هاي لوت و افغان منجر به چین خوردگی و گسل خوردگی امتداد لغز مزدوج و ماگماتیسم در الیگوسن و میوسن و تشکیل سنگهاي آذرین در کوه لار و آساگی شده است . - Camp and Griffis, 1982 - جا به جایی هاي امتداد لغز راست بر اصلی، اغلب در امتداد گسل هاي قدیمی تر متمرکز شده اند و منجر به حرکات متضاد ب ین بلوك هاي لوت و افغان در میوسن باعث دایک و استوك هاي فراوان و ولکانیسم آلکالن شده اند . - Tirrul et al ., 1983 - این رویدادها باعث کانسارهاي متعددي از جمله سیستم هاي پورفیري نخیلاب، آساگی، سیاسترگی، تک تلار و لار شده است.
همچنین فرورانش پوسته اقیانوس عمان و جنوب مکران به زیر پهنه جوش خورده سیستان در ایجاد سنگهاي ماگمایی متعددي از الیگوسن تا کواترتر نقش داشته که جوانترین آن کوه آتشفشانی تفتان است - بومري، . - 1383 این سنگها در یک امتداد تقریبی شرقی–غربی از سمت غرب آتشفشان بزمان شروع و بهتدریج روند شمالشرق – جنوب غرب در محل آتشفشان تفتان بهخود میگیرد و پس از آن تا آتشفشان کوه سلطان در پاکستان امتداد مییابد. این کمربند یک کمان ماگمایی کلاسیک موازي با زون مکران میسازد که از آن تحت عنوان کمربند ولکانیکی مکران یا بلوچستان یاد میکنند.
کمربند ولکانیکی مکران از غرب به کمربند ولکانو–پلوتونیکی ارومیه دختر و از شرق به کوههاي همیالیا محدود میشود. کمربند ماگمایی ارومیه دختر میزبان ذخایر عظیم مس پورفیري و یکی از مهمترین و اصلیترین مناطق مسدار جهان با پتانسیلهاي عظیم از کانیزایی مس پورفیري است. در امتداد و به موازات کمربند ولکانیکی مکران که متشکل از آتشفشانهاي شاهسواران، بزمان، تفتان و کوه سلطان است، شواهد بسیاري از ماگماتیسم و ولکانیسم قدیمیتر - خصوصاً تودههاي نفوذي قدیمی - مشاهده میشود - بومري، . - 1383
تودههاي نفوذي با سن الیگومیوسن نوار ماگمایی چاگی - Chagai - در پاکستان را میتوان از فعالیتهاي قدیمی کمربند ولکانیکی مکران و کوههاي آتشفشانی تفتان - در ایران - و کوه سلطان - در پاکستان - را از فعالیتهاي جدید آن برشمرد - . - Ghodsi et al., 2016 کوه تفتان نیز بروي قاعدهاي از دایکها و استوكهاي گرانیتی قدیمی تشکیل شده است - بومري، . - 1383 در بخش پاکستانی کمربند ماگمایی مکران، در رشته کوههاي چاگی در نزدیکی مرز ایران، چندین ذخیره معدنی مس در منطقه سیندیک و ریکودیک وجود دارد .
کمربند چاگی به طول 300 کیلومتر داراي روند شرقی – غربی است که شامل 48 سیستم مس – طلا - مولیبدن - پورفیري به همراه استوكهاي پورفیري کالکآلکالن بیوتیت و آمفیبولدار که اکثراً داراي ترکیب دیوریت–گرانودیوریتی به سن ائوسن میانی، میوسن و پلیوسن هستند، میباشد - . - Perell¼ et al., 2008 مهمترین سیستم هاي کانیزایی مس –طلاي پورفیري که اخیراً در پهنه جوش خورده سیستان شناسایی شده، سیستم هاي پورفیري خارستان، بیدستر، قلعه صولی، سیاه جنگل و زاهدان است که احتمالا در رابطه با فرروانش مکران است.
وجود چنین کانسارهایی در پهنه جوش خورده سبستان در استان سیستان و بلوچستان کمتر مورد توجه محققان بوده است. در این مقاله زمین شناسی، ماگماتیسم و سبک کانی زایی بعضی از این سیستم هاي پورفیري بررسی می شود. روش مطالعه این مطالعه بر مبناي بازدید هاي صحرایی، نمونه برداري، مطالعات میکروسکوپی و تجزیه و تحلیل داده هاي شیمیایی است. به دلیل حجم زیاد مقاله از ارانه شکل و جدول در اینجا اجتناب شده است.
بحث
پهنه جوش خورده سیستان به سه بخش قابل تفکیک است - -1 : - Tirrol et al., 1983مجموعهي رتوك در سمت شرق که شامل افیولیت ها کرتاسه، فلیش هاي کرتاسه-ائوسن و ملانژ هاي تکتونیکی محدود به گسلها است. - 2 - مجموعهي نِه در سمت غرب که از فلیشهاي کرتاسهي پایانی تا ائوسن و مقداري مواد افیولیتی تشکیل شده است. - 3 -
حوضهي سفیدابه که بهطور ناهمشیب دو کمپلکس مذکور را میپوشاند و شامل رسوبات پیش قوسیِ دگرگونهي ماستریشین تا ائوسن است. بجز کانی زایی نخیلاب که در مجموعه نه قرار دارد بقیه کانی زایی هاي مورد بررسی در حوضه سفیدآبه واقع شدند. در ادامه تعدادي از سیستم هاي پورفیري در پهنه جوش خورده سیستان توصیف می شوند.
کانی زایی مس و طلاي در مجموعه آذرین نحیلاب
منطقه نخیلاب در شمال غرب زاهدان و از نظر زمین شناسی در مرز پهنه درزه سیستان و بلوك لوت واقع شده است. این منطقه بین دو گسل نصرتآباد و گسل کهورك قرار گرفته و تحت تأثیر استرسهاي ناشی از حرکات مختلف این ساختارها میباشد . واحدهاي سنگی در این منطقه از کرتاسه کواترنري برونزد دارند و غالباٌ شامل سنگ هاي رسوبی و آذرین میشوند.
سنگ هاي آذرین نخیلاب به صورت خروجی و درونی تشکیل شدهاند. روند کلی واحدهاي سنگی در منطقه نخیلاب تقریبا به صورت شمالی-جنوبی است . سنگهاي ولکانیکی کرتاسه مجموعه آذرین نخیلاب ابتدا به وسیله گدازههاي آندزیتی و سنگهاي آذرآواري ائوسن و سپس با سنگهاي رسوبی نوع فلیش پوشیده شده و تشکیل یک طاقدیس را دادهاند . در مرکز طاقدیس یک استوك دیوریتی نفوذ کرده است - شکل . - 12 سنگهاي خروجی به شکل گدازه و آذرآواري وعمدتاً آندزیتی هستند و سنگهاي درونیشکلبه استوك و ندرتاٌ دایک و عمدتاً دیوریت و گرانودیوریت میباشند - هدایتی و همکاران، . - 1395 بافت این سنگها عمدتاً پورفیري است.
آندزیتها از سمت شرق با سنگهاي آهکی غنی از نومولیت و لایههاي متناوب شیل و ماسه سنگ مرز گسله دارند . این آندریتها تقریبا سالم و آثار دگرسانی کمی را در حاشیه نشان میدهند. دگرسانی آندزیت ها از سمت شرق به غرب به تدریج بیشتر شده به طوري که در مجاورت توده نفوذي دگرسانی شدید و آثار کانیزایی نیز در آن مشاهده میشود. دگرسانی و کانیزایی در توده نفوذي که عمدتاً از جنس دیوریت است نیز گسترده و شدید میباشد. پیریت یکی از کانیهاي فراوان در این سنگها است.
وجود اپیدوت و تا حدي کلریت فراوان باعث رنگ سبز در بیشتر مجموعه آذرین شده است. کلسیت به اشکال مختلف در این سنگها مشاهده میشود. وجود لکههاي نودل مانند اپیدوتی و پیریت از ویژگیهاي زون دگرسانی پر.پیلیتیک است، در این زون، پلاژیوکلازها به طور کامل به اپیدوت، کلریت، کلسیت و همچنین کانیهاي فرومگنیزین - عمدتاٌ هورنبلند - تبدیل شدهاند - هدایتی و همکاران، . - 1395 دگرسانی پتاسیک در منطقه نخیلاب رخنمون قابل توجهی ندارد و فقط احتمال حضور این زون در اعماق زیاد است. دگرسانی فیلیک و آرژیلیک در مرکز و بخشهاي غربی منطقه گسترش بیشتري دارند.
مطالعات صحرایی نشان میدهد که رخنمونهاي این دگرسانی عمدتاً تحت تاثیر عوامل سوپرژن واقع شده است چون اولاً این مناطق منطبق بر بخشهاي غنی از پیریت می باشند،ثانیاً شکستگی و نفوذپذیري در آنها شدید و گسترده است. پیریتهاي شکلدار تا نیمه شکلدار در این زون دیده میشوند، همچنین کانیهاي فرومگنیزین به خصوص بیوتیتها و آمفیبولها به اکسیدهاي آهن، کانیهاي تیره و سریسیت - موسکویت ریز دانه - دگرسان شدهاند.
پیریتهاي پراکنده در این زون غالبً بر اثر نفوذ آبهاي جوي و تولید اسیدسولفوریک به هیدرواکسیدهاي آهن تبدیل و باعث ایجاد رنگهاي زرد و قرمز شدهاند. دگرسانی آرژیلیک نیز در منطقه به صورت تپههاي خاك مانند مشاهده میشود. وجود اکسیدهاي آهن باعث رنگهاي زرد، قهوهاي و قرمز واحد در برگیرنده این دگرسانی شده است. در منطقه نخیلاب رخنمونهاي مشخص رسی در حاشیه منطقه قابل مشاهده است.
براساس مطالعات صحرایی دگرسانی-هاي رایج در منطقه نخیلاب تا حدي الگوي متحدالمرکزي را نشان میدهند که دگرسانی پروپیلیتیک در حاشیه و دگرسانی پتاسیک در مرکز قرار دارد. بخشهاي زیادي از دگرسانی پروپیلیتیک بخصوص در بخشهاي مرکزي و غربی بر اثر عوامل برونزاد به دگرسانی سریسیتیک و آرژیلیک تبدیل شدهاند. این الگوي دگرسانی مشابه با الگوهاي دگرسانی است که در سیستم هاي مس پورفیري مشاهده میشود - هدایتی و همکاران، . - 1395
مطالعات صحرایی نشان میدهد که کانیزایی مس در منطقه نخیلاب به دو صورت هیپوژن و سوپرژن رخ داده است. کانیزایی هیپوژن عمدتاً از سولفیدهاي آهن و آهن- مس و به صورت پراکنده و رگه اي تشکیل شده است. کانیهاي سولفیدي زون هیپوژن عمدتاٌ پیریت و کالکوپیریت هستند، کانیهاي زون سوپرژن از دگرسانی و اکسیداسیون کانیهاي هیپوژن تشکیل شدهاند.
