بخشی از مقاله
چکیده
در سالهاي اخیر، با تشدید روند تخریب اکوسیستمهاي طبیعی و استفاده نامطلوب از منابع تولید پایه و کاهش و آلودگی آنها، ضرورت برنامهریزي به منظور ایجاد تعادل پایدار بیش از پیش مورد تاکید قرار گرفته است که در این میان کشاورزي زیستی به عنوان یکی از رویکردهاي اصلی کشاورزي پایدار میتواند نقش بسیار مهمی را در دستیابی به اهداف توسعه پایدار ایفا نماید. با توجه به اهمیت موضوع، هدف کلی مقاله حاضر، بررسی تاثیرات کشاورزي زیستی بر توسعه پایدار بود. بر مبناي مرور و واکاوي گسترده ادبیات نظري مشخص شد که تاثیرات کشاورزي زیستی بر توسعه پایدار را میتوان در سه دسته تاثیرات اجتماعی، تاثیرات اقتصادي و تاثیرات زیست محیطی در نظر گرفت. همچنین به منظور توسعه کشاورزي زیستی در کشور سازوکارهاي متعددي همچون فراهمسازي زیرساختها و امکانات لازم به منظور توسعه کشاورزي زیستی، تدوین قوانین و استانداردهاي لازم، اجراي برنامههاي ترویجی مختلف همچون تهیه و پخش برنامههاي رادیویی و تلویزیونی، تهیه و توزیع نشریات، بروشورها و دیگر مواد چاپی ترویجی و ...، توسعه بازارهاي داخلی و خارجی براي محصولات کشاورزي زیستی، کاهش یارنههاي کود و سم و تخصیص این یارانهها در راستاي تولید محصولات زیستی و ... پیشنهاد گردید.
واژههاي کلیدي: اثرات، توسعه پایدار، کشاورزي زیستی. زیست محیطی.
-1 مقدمه
کشورهاي جهان طی قرن گذشته و کنونی با استفاده از فناوريهاي جدید و با اتکاء به منابع طبیعی ارزان قیمت در زمینه تامین غذا به دستاوردها و پیشرفتهاي شگرفی دست یافتهاند .[1] هرچند، این دستاوردها در برخی موارد هزینههاي گزافی نیز در پی داشته و منجر به فرسایش و از بین رفتن محیط زیست و منابع طبیعی شده است؛ به نحوي که در شرایط کنونی، تخریب محیط زیست و تبدیل اراضی جنگلی به زمینهاي زراعی، فرسایش خاك، آلودگی منابع آب بر اثر استفاده بیرویه از مواد شیمیایی، ایجاد ضایعات کشاورزي و ... ابعاد فوق العاده وخیمی به خود گرفته است .[2] به همین دلیل در دهههاي اخیر بویژه طی چند سال گذشته نگرشهاي جدیدي در رابطه با بهرهبرداري مناسب و پایدار از منابع طبیعی در سطح دنیا شکل گرفته است .[1, 2]
که در این میان، کشاورزي زیستی به عنوان یکی از مفاهیم اساسی کشاورزي پایدار با تاکید بر کاهش استفاده از نهادههاي خارجی و تلاش براي ایجاد تعدیل محیطی بیشتر، به شکل جديتري مورد تاکید واقع شده است. از آنجایی که سیستم کشاورزي زیستی به گونهاي جامع هدف پایداري را در خود نهفته دارد و به بهترین نحو موضوعات زیست محیطی و پایداري اجتماعی و اقتصادي را در بر میگیرد، از اینرو، میتواند به عنوان یک جایگزین مناسب براي نظامهاي متداول کشاورزي جهت تحقق اهداف توسعه پایدار در ابعاد مختلف اقتصادي، زیست محیطی و اجتماعی مطرح باشد. به هرحال، کشاورزي زیستی به صورت یک جنبش، بر مبناي امکانات و شرایط موجود در حال شکلگیري و رشد بوده و بر یک دگرگونی جدي در روشها و شیوههاي کشاورزي رایج دلالت دارد. کشاورزي زیستی به دنبال کمک کردن به مواجه با چالش-هایی است که در زمینهها و حوزههاي گوناگون از جمله آلودگی منابع آب، تداوم فشارهاي اجتماعی و اقتصادي بر کشاورزان، عدم اطمینان از وجود بازارهاي مناسب صادراتی، نگرانی در خصوص سلامت و کیفیت مواد غذایی و ... به سرعت در حال شکلگیري میباشند .[3]
کشاورزي زیستی بر حفظ تعادل اکولوژیکی و تقویت فرآیندهاي بیولوژیکی تا حد مطلوب تاکید دارد و اجراي آن باعث پایداري و توانایی اکوسیستمهاي زراعی در حفظ تولیدات، تولید ثابت با در نظر گرفتن شرایط محیطی، اقتصادي و مدیریتی معین، افزایش کاربري نیروهاي انسانی و .... میشود .[4] بطور کلی، با در نظر گرفتن ماهیت کشاورزي زیستی میتوان بیان داشت که اهداف این رویکرد از کشاورزي پایدار تا حدود زیادي با ابعاد مختلف توسعه پایدار در هر سه بعد زیست محیطی، اقتصادي و اجتماعی تطابق داشته و بایستی به عنوان یکی از پیش شرطها و الزامات اصلی در راستاي دستیابی به توسعه پایدار مورد توجه برنامهریزان و سیاستگذاران قرار گیرد.
-2 مبانی نظري
-1-2 کشاورزي زیستی: مفاهیم، اهداف و مشخصهها
همانطور که اشاره شد با توجه به مشکلات سیستمهاي کشاورزي متداول، رویکرد کشاورزي زیستی در دو دهه اخیر به طور فزایندهاي در کشورهاي مختلف مورد توجه قرار گرفته و بسیاري از کارشناسان این رویکرد را پاسخی براي کاهش یا رفع مشکلات کنونی کشاورزي در دنیا در نظر گرفتهاند. در خصوص مفهوم کشاورزي زیستی، تعاریف متعددي از سوي محققان و صاحبنظران مختلف ارایه گردیده است که در این بخش به منظور آشنایی بیشتر با مفهوم آن به برخی از تعاریف اشاره میشود. البته لازم به ذکر است که از آنجایی که کشاورزي زیستی شیوهاي از کشت و کار کشاورزي است که بر مبناي اصول بوم-شناختی - اکولوژیک - استوار است، به همین خاطر براي تبیین و تعریف این شیوه از تولید کشاورزي از تعابیر و اصطلاحات بیولوژیک - زیستی - و کشاورزي بومشناختی - اکولوژیک - نیز استفاده میشود .[3]
در تعریفی، کشاورزي زیستی به عنوان استفاده از دانش بومی و اطلاعات علمی براي کاهش استفاده از سموم و مواد شیمیایی در تولید محصولات زراعی و باغی در نظر گرفته شده است. سیستمهاي زیستی بر پایه مدیریت اکوسیستم استوار بوده و به نهادههاي خارج از مزرعه وابسته نیستند. در این نوع از کشاورزي از نهادههاي سنتز شده مانند کودهاي شیمیایی، آفتکشها، داروهاي دامپزشکی، گیاهان اصلاح شده ژنتیکی و نژادي و مواد نگهدارنده، مواد افزودنی و تابش اشعه استفاده نمیشود .[5] در تعریف دیگري، کوچکی و همکاران [6] کشاورزي زیستی را مدیریت مناسب تولید میدانند که باعث تقویت و توسعه سلامت اکوسیستمهاي زیستی، چرخههاي زیستی و فعالیت بیولوژیکی خاك میشود.
با توجه به ماهیت کشاورزي زیستی، در این نوع کشاورزي با استفاده مناسب از منابع تجدیدپذیر امکان و توان تولید مقادیر قابل قبولی از محصولات زراعی، دامی و مواد غذایی مورد نیاز انسان به همراه توجه به شرایطی همچون مصونیت گیاهان و دامها در برابر آفات و بیماريها، فراهم میشود .[6] به هر حال، اکثر تعاریف ارایه شده در خصوص کشاورزي زیستی به عنوان وجه اشتراكشان بر مصرف به شدت محدود کودهاي شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی در تولید محصولات کشاورزي و تعامل سازگار فعالیتهاي انسانی با چرخه طبیعت و استفاده متعادل و منطقی از آن در راستاي ایجاد تعادل پایدار در منابع پایه آب و خاك تاکید دارند .[7]
با توجه به تعاریف اشاره شده و ماهیت کشاورزي زیستی، اهداف متعددي براي این شیوه کشاورزي در نظر گرفته شده است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از :[3]تولید مواد غذایی با کیفیت عالی و مطلوب، به اندازه کافی؛ گسترش اثر سامانههاي تولید فرآوري ارگانیک بر توسعه اجتماعی و بوم شناختی؛نگهداري و تنوع ژنتیکی در سامانه تولید و پیرامون آن، مشتمل بر حفاظت گیاهان و زیستگاههاي وحش؛ توسعه کاربرد درست و مراقبت مناسب از منابع آب و همه موجودات زنده درون آنها؛برآوردن نیازهاي اساسی یک زندگی با کیفیت، همراه با احساس رضایت از یک محیط کار سالم براي همه افراد درگیر در کار تولید و فرآوري زیستی؛توسعه یک زنجیره کامل از تولید، فرآوري و توزیع که برآورنده عدالت اجتماعی و پاسخگوي بوم شناختی باشد؛ استفاده بهینه از نیروي انسانی شاغل در بخش کشاورزي؛ برقراري امنیت غذایی متناسب با رشد جمعیت؛ ایجاد و افزایش درآمد و اشتغال به ویژه در مناطق روستایی؛حفاظت و حمایت از منابع کشاورزي، طبیعی و محیط زیست [8]؛ کاربرد هر چه بیشتر منابع تجدید شونده در سامانههاي تولیدي سازمان یافته محلی؛بهرهبرداري مفید از طبیعت و اهمیت دادن به منافع کوتاه مدت و بلند مدت و توجه به جنبههاي مادي و معنوي زندگی.[9]
با در نظر گرفتن مطالب اشاره شده در خصوص تعریف و اهداف کشاورزي زیستی، ویژگیها و مشخصههاي اصلی کشاورزي زیستی را میتوان در قالب موارد زیر مد نظر قرار داد :[10]در تولید محصولات زراعی و باغی زیستی لازم است از مواد طبیعی نظیر کودهاي آلی، کمپوست براي تقویت خاك و گیاه استفاده شود و در مورد گوشت و محصولات لبنی نیز میبایست تغذیه حیوانات با محصولات کاملاً طبیعی صورت گیرد؛براي کاهش خسارت آفات و بیماريها از دشمنان طبیعی و روشهاي غیر شیمیایی استفاده شود؛ براي مبارزه با علفهاي هرز از مبارزه مکانیکی و سایر روشهاي غیر شیمیایی بهره گرفته شود. محصولات کشاورزي تولید شده از طریق کشاورزي زیستی گرانتر از تولیدات سایر روشها خواهند بود؛مزرعه باید به نحوي مدیریت شود که حداکثر استفاده از مواد غذایی به عمل آمده و کمترین ضایعات تولید شود؛ و تمامی تاسیسات آبرسانی و در تماس مستقیم با آب، بایستی عاري از سرب، مواد عقیم کننده و مضر براي حیوانات،انسان و محیط زیست باشند.
-2-2 تاثیرات کشاورزي زیستی بر توسعه پایدار
امروزه عموم مردم به خوبی از این حقیقت آگاه شدهاند که تخریب محیط زیست در سطح جهانی، ملی و محلی، نتیجه دخالت انسان در سیستمهاي طبیعی و بخصوص الگوهاي کنونی توسعه اقتصادي است که بار سنگینی را بر منابع طبیعی که در بلند مدت ناپایدار هستند، تحمیل می نمایند. امروزه محیط توسط انسانهایی که نسبت به آن بیتفاوت هستند تهدید می-شود .[7] بدون تردید، دستیابی به توسعه پایدار نیازمند یک برنامه هماهنگ زیست محیطی میباشد، برنامهاي که یک سیستم تولیدي متعهد به حفظ مبانی بوم شناسی را در بر گیرد. یکی از جنبههاي مهم در توسعه پایدار، که محیط زیست و حفاظت از آن را به عنوان محور اصلی در نظر میگیرد و به دنبال تحقق اهداف زیست محیطی میباشد، سیستم کشاورزي ارگانیک محسوب میشود؛ برخی از متخصصان این سیستم را فراتر از تضمین جنبههاي بوم شناختی صرف دانستهاند و آن را در برگیرنده جنبههاي اخلاقی، رشد پایدار، پایداري نهادهها و جوامع روستایی نیز میدانند.
این سیستم کشاورزي، قابلیت احیاي خاك بدون اضافه کردن مواد شیمیایی گوناگون را دارد و به نوعی میتواند پاسخگوي چالشهاي فراروي بشري در زمینه عدم تحقق اهداف توسعه پایدار باشد. بنابراین توجه به یک سیستم کشاورزي زیستی، جهت حفظ محیط زیست، سلامت انسان و در عین حال حفظ تولید بهینه ضروري میباشد. به هر حال، کشاورزي زیستی به عنوان یک شیوه مهم و معتبر کشاورزي جهت تحقق اهداف توسعه پایدار مورد قبول بسیاري از کشورها قرار گرفته است؛ چرا که در کانون مفهوم کشاورزي زیستی، این نکته نهفته است که مخاطرات زیست محیطی کشاورزي کنونی بطور قابل توجهی ریشه در استفاده بیرویه از آفت کشها و کودهاي شیمیایی دارد و کاربرد بیش از اندازه این گونه مواد آلوده کننده شیمیایی است که معضلات زیست محیطی را به وجود میآورد
.[3]
