بخشی از مقاله
چکیده
هر ساله روز هفدهم ژو ئن، از طرف سازمان ملل متحد، به عنوان روز جهانی مقابله با بیابان زایی نامگذاری شده است. اگرچه کنوانسیون بیابان زدایی ملل متحد و منشور آن جزو اسناد الزام آور بینالمللی محسوب می شود، اما متاسفانه همچنان گسترش روزافزون شرایط بیابانی در کشورها و به خصوص کشور ما مشاهده می شود. به طوری که این عدم توجه به تعهدات کنوانسیون های بین المللی در ارتباط با پدیده بیابانزایی از زمان تشکیل اولین اجلاس جهانی در نایروبی کنیا تا کنون، گسترش قابل ملاحظهای یافته و مرز خود را تا کشورهای قاره سبز نیز توسعه داده است.
هر چند سالانه مبالغ قابل توجهی صرف اقدامات کنترلی و جلوگیری از بیابانی شدن اراضی می گردد، اما اغلب این اقدامات غیر پیشگیرانه می باشد و در مرحله شدید بیابانی شدن و از روی ناچاری و با کمترین اثر بخشی و بیشترین هزینه صورت می گیرد.
امروزه لزوم توجه به فرایند تخریب اراضی کشور و تغییر کاربریهای نامناسب به عنوان یک عامل تهدید کننده به شمار می رود و در صورت استمرار و تشدید بیابانزایی اراضی می تواند در آینده نه چندان دور اثرات سیاسی- اجتماعی جبران ناپذیری داشته باشد. در این مطالعه ضمن بررسی مفاهیم بیابانزایی، اسناد بین المللی و مدلهای تعیین شدت بیابانزایی این شعار جهانی یادآور می شود که "اگر ما به سمت بیابانها نرویم، بیابانها به سمت ما می آیند."
.1 مقدمه
در یک دوره ده ساله از سال 1950 اولین تلاشهای جهانی با هدف توجه به مسائل و پتانسیلهای مناطق خشک در جهان مشاهده می شود. این تلاشها زمانی شروع شد که یونسکو پروژه مهمی را در زمینه تحقیقات علمی در مناطق خشک در سال 1951 شروع کرد. این پروژه موجب انتشار یک خبر نامه با هدف تأمین بودجه و توجه به مراکز تحقیقاتی در مناطق خشک گردید و در سال 1962 این برنامه - برنامه اراضی مناطق خشک - با برنامه جامع منابع طبیعی یونسکو ادغام شدند. اما به دنبال خشکیهای شدید سالهای 1968-1973 در ساحل آفریقا که منجر به کشته شدن 250000 انسان و 3/5 میلیون رأس دام گردید، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1974 اولین قطعنامه رسمی را برای جلب نظر ملتها و دولتها به مساله بیابانزایی و مقابله با آن تصویب نمود.
اندکی بعد برنامه محیط زیست ملل متحد - یونپ - 1 تلاشهای گسترده ای را در قارههای مختلف آغاز نمود که در نتیجه این تلاشها کنفرانس جهانی بیابانزدایی2 در نایروبی پایتخت کنیا تشکیل گردید. در این کنفرانس طرح اجرای مبارزه با گسترش بیابان - بیابانزدایی - تهیه و به تصویب نمایندگان دولتهای شرکت کننده در اجلاس رسید و مسؤلیت اجرای آن به یونپ واگذار گردید.
در این طرح ضمن تأکید بر ضرورت اجرای برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت مبارزه با پیشروی بیابان و احیاء اراضی بیابانی شده توسط دولتها، مقرر شد تا حساب ویژه ای توسط یونپ در قالب پروژه ای تحت عنوان DC/PAC جهت اجرایی نمودن پروژه های مهار بیابان و کمک به کشورهای محروم افتتاح گردد .[13] پس از افتتاح این حساب در سال 1979 جهت دریافت کمک کشورهای علاقهمند به مسائل بیابانزدایی و تا پایان سال 1983 تنها 43500 دلار و آن هم توسط 5 کشور در حال توسعه به این حساب پول واریز گردید.
در سی و پنجمین جلسه مجمع عمومی ملل متحد در سال 1980 و به دنبال بررسیها و تحقیقات در زمینه هزینهها و منابع مالی موجود اعلام گردید که هزینه لازم برای توقف روند گسترش بیابانها و احیاء بخشی از سرزمینهای بیابانی شده تا سال 2000 معادل 90 میلیارد دلار می باشد. همچنین با آغاز برخی از پروژههای بیابانزدایی در کشورهای مختلف، ارزیابیها در سال 1991 نشان داد که اقدامات انجام شده، متناسب با نیاز جامعه جهانی نبوده و جهان نیازمند اقدامی فوری تر برای جلوگیری از روند توسعه بیابانها می باشد
لذا این موضوع در کنفرانسی که در سال 1992 در ریودو ژانیرو آرژانتین تحت عنوان کنفرانس سازمان ملل برای محیط زیست و توسعه1برگزار گردید به بحث و تبادل نظر گذاشته شد. در قطعنامه این کنفرانس که به نام دستور کار 221 نام گرفت و در واقع به منزله دستور کار جامعه جهانی برای قرن بیست و یکم در بخش محیط زیست به شمار می رفت، فصل دوازدهم آن به بیابانزایی اختصاص یافت و در این فصل از سازمان ملل خواسته شد تا جهت کنترل بیابانزایی و خشکسالی به عنوان یک معضل جهانی اقدامات اساسی صورت پذیرد
به دنبال صدور قطعنامه ریودو ژانیرو، مجمع عمومی سازمان ملل نیز در قطعنامه 47/718 تشکیل کمیته مذاکرات جهت تدوین کنوانسیون بینالمللی مقابله با بیابانزایی و اثرات خشکسالی را به تصویب رساند. این کمیته مذاکرات علاوه بر یک نشست مقدماتی و تشکیلاتی در نیویورک، پنج اجلاس اصلی تشکیل داد و متن کنوانسیون را در هفدهم ژوئن 1994 - بیست و هفتم خرداد - 1373 به پایان رسانید و این روز نیز از طرف سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی بیابانزدایی3 اعلام گردید.
در اکتبر 1994 کنوانسیون بینالمللی بیابانزدایی و مقابله با اثرات خشکسالی در پاریس امضا شد و کشورها ملزم گردیدند تا آن را در مجالس خود به تصویب برسانند. هدف اصلی این کنوانسیون کاهش اثرات خشکسالی در کشورهایی است که به طور جدی با خشکسالی و بیابان زایی مواجه هستند به طوریکه آنها ملزم هستند که مجموعه اقدامات موثر و در تمام سطوح را با حمایت همکاری های بین المللی و مشارکت در چارچوب یک رویه جامع به منظور کمک به دستاوردهای توسعه پایدار در مناطق آسیب دیده صورت دهند.
این کنوانسیون زمانی اعتبار قانونی می یافت که حداقل پنجاه کشور آن را در مجالس خود تصویب نموده باشد که این مهم در دسامبر 1995 محقق شد. کشور ایران نیز در دی ماه 1375 این کنوانسیون را در مجلس شورای اسلامی به تصویب رساند. و در سال 1382 در قالب برنامه اقدام ملی بیابانزدایی که به NAP4 معروف است، این برنامه برای کشور ایران تدوین و سند آن را منتشر کرد.
.2 بیابانزایی
اهمیت پدیده بیابانزایی یا توسعه بیابان بعد از خشکسالیهای شدید دهه 1970 در غرب آفریقا توجه جهانیان را به خود معطوف کرد، اما باید گفت که قبل از این خشکسالی ها در آفریقا، مسأله توسعه بیابانها در مقالات محققین مطرح بوده است. واژه بیابانزایی اولین بار توسط یک اکولوژیست فرانسوی به نام اوبرویل5 در سال 1949 و همچنین در سال 1950 توسط هوئرو1 برای مناطقی از تونس تعریف شد.
هدف اوبرویل از به کار بردن این واژه بیان وضعیت آن بخش از جنگلهای بارانی آفریقا بود که با هدف تبدیل اراضی آن به مناطق کشاورزی، پاک تراشی و سوزانده شده و پس از رها سازی، در نهایت به درختچه زار و بوته زا تبدیل می شوند. وی همچنین معتقد بود که چنین پدیدهای، خاص مناطق حارهای نیمه مرطوب آفریقا است که سبب به وجود آمدن نوعی از بیابان در عرصههایی که در گذشته پوشیده از جنگل بوده، میشود و یا سبب ایجاد و گسترش اراضی بیابانی در مناطقی می شود که میزان بارندگی سالانه آنها بین 700 الی 1500 میلیمتر است.
در اجلاس نایروبی که از آن می توان به عنوان یک رنسانس در توجه دادن جامعه جهانی به فرآیند بیابانزایی و تخریب زمین نام برد، پدیده بیابان زایی به صورت زیر تعریف شد:
"بیابان زایی، فرآیندی است که موجب تخریب و انهدام اکوسیتمهای طبیعی گردیده و سبب کاهش تولید بیولوژیک در حد ظهور اشکال مختلف تخریب خاک می شود."
علاوه بر تعریف فوق که توسط یونپ مورد پذیرش قرار گرفت، محققین دیگر از جمله خارین - 1983 - 2 در ترکمنستان تعاریف دیگری از بیابان زایی را ارائه نمودند.[12] پس از ارائه تعاریف گوناگون از سوی محققین و مؤسسات تحقیقاتی در سال 1990 مجدداً تعریف زیر توسط یونپ ارائه گردید:
"بیابان زایی عبارتست از تخریب اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک تا خشک جنب مرطوب به سبب اثرات گوناگون ناشی از اعمال مخرب عامل انسانی."
آنچه از تعریف فوق استنباط میشود، اینستا که بیابانزایی صرفاً به عنوان یک فرآیند انسانی در نظر گرفته شده که نقطه مقابل عوامل طبیعی است. این تعریف بعداً توسط محققین علوم زمین در همایش محیط زیست و توسعه ملل متحد - دستور کار - 21 که در شهر ریودو ژانیرو در سال 1992 برگزار شد، پذیرفته و با اضافه شدن عبارت - تغییراتی اقلیمی - به آن به شرح زیر اصلاح گردید:
"بیابان زایی، عبارتست از تخریب اراضی در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک جنب مرطوب در نتیجه عوامل مختلفی از جمله تغییرات اقلیمی و فعالیتهای انسانی."
بالاخره تعریف فوق در معاهده بین دولتها به منظور مبارزه با بیابان زایی3 در سال 1994 مورد قبول قرار گرفت. هر چند هنوز هم محققین در سراسر جهان بر حسب جغرافیای مناطق بیابانی کشورهای مورد تحقیق خود اقدام به تعاریف متنوعی میکنند اما یک نکته مشترک در همه آنها به چشم می خورد و آن »روند منفی محیطی« است. این اثر یا روند منفی در قالب عباراتی چون »تخریب اکوسیستم«، »زوال پوشش گیاهی«، »کاهش استعداد بیولوژیکی«، »تشدید شرایط بیابانی«و... کراراً به چشم میخورد.
در تعاریف جدید، بیابان زایی را یک »روند تحول« و یا برخی آنرا »نتیجه نهایی روند تحول« می دانند.[3] از دیدگاه روند تحول، بیابان زایی شامل یک سری تغییرات غالباً نا مطلوب در تولید بیولوژیکی اکوسیستمهای مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب است؛ این تحول می تواند در اثر کاهش در میزان محصول گونه موجود، جایگزینی یک گونه توسط گونه های جدید، یا حتی کاهش تراکم پوشش گیاهی اصلی یک منطقه باشد. اما از نقطه نظر نتیجه نهایی روند تحول یا »رویداد«، بیابان زایی، بوجود آمدن شرایط بیابانی در اثر سه عامل اقلیمی، زمینی یا انسانی در ناحیهای است که قبل از آن وجود نداشته است
در مورد قابل بازگشت بودن شرایط بیابانی به وضعیت قبل و دائمی بودن آن نظرات متفاوتی ارائه شده است. عده ای معتقدند وجود شرایط خاص، هزینه، زمان و تکنولوژی از عوامل مؤثری هستند که در مورد قابلیت بازگشت شرایط از وضعیت بیابانی کنونی نقش مهمی دارند.
