بخشی از مقاله
چکیده:
در دهه های اخیر طراحی صنعتی را میتوان یکی از کاراترین ابزارهای بسط فرهنگ مادی در غرب دانست. تا آنجا که این تخصص آکادمیک به نوعی مهندسی فرهنگ تعبیر گردیده است. در این راستا اگرچه آرمان شهری که اندیشه اسلامی ترسیم میکند، در ژرفا و ابعاد معنوی خویش بیش از ابعاد مادی با فرهنگ امروز غرب در تعارض و کش مکش است، لیکن چگونگی حیات و استمرار طراحی صنعتی در بستر فرهنگ ایرانی اسلامی و یا به تعبیری فرهنگ آرمانی جای تأمل دارد.
در گام نخست مقالهی حاضر، ابتدا مفهوم ساختاری فرهنگ، طراحی صنعتی و چگونگی تعامل این دو در شرایط کنونی تشریح گردیده است و سپس با تمسک به عمق معنای مهندسی فرهنگ و چگونگی تحقق عملی آن، مدل تعاملی فرهنگ آرمانی - فرهنگ برآمده از اندیشه اسلامی - و طراحی صنعتی تدوین گردیده است. مدلی که امید است با پالایش و باز طراحی کامل و تخصصیتر آن در آینده، طراحی صنعتی را به یک ابزارِ تعالی آفرنِی فرهنگی تبدیل سازد و افق معرفتی جدیدی پیش روی طراحان ایران اسلامی قرار دهد.
مقدمه
در ایران اسلامی حدود دو دهه است که در متون تخصصی به وفور از تعامل طراحی صنعتی و نگاشته یا گفته
می شود. مقالات و کتبی که بدین مضمون اشاره کرده اند و یا به طور تفصیلی به آن پرداخته بیش از آن هستند که در نوشتار حاضر بگنجند. بررسی اجمالی این متون بیان گر وفاق تمام نویسندگان بر این مهم است که: طراحی صنعتی و یا به مفهوم صحیح تر دیزاین می تواند در فرهنگ تأثیر بگذارد. تا آنجا که اژدری - 1381 - تعبیر مهندسی فرهنگ را نیز درباره طراحی صنعتی به کاربرده است.
اما باید اذعان نمود که تأثیرگذاری طراحی بر فرهنگ، به تنهایی امر شگرفی نخواهد بود. بلکه مهم تر از آن کمیت و کیفیت اثر گذاری طراحی صنعتی برفرهنگ است. در این راستا، نگارنده در بررسی های خود به داده هایی که عمیقا به این مسأله پرداخته باشند برخورد نکرد. از دیگر سو پژوهش گسترده پیرامون کمیت و کیفیت تأثیرگذاری به صورت توأمان مقوله بسیار زمان بر و پیچیده ای است.
با این برهان مقاله حاضر باب تأثیرگذاری کیفی طراحی صنعتی بر فرهنگ در افق فرهنگ آرمانی را به روی مخاطبان می گشاید. این که چگونه و با چه راهبردی می توان از طراحی صنعتی ابزاری تعالی آفرین در بستر فرهنگ ساخت؟ بدین منظور در گام نخست، مفاهیم ساختاری فرهنگ، طراحی صنعتی و تعامل این دو درمباحثِ موجودمختصراً بیان گردیده است. سپس با پرداختن به مفهوم جامع ارزش، به عنوان واژه ای که به تکرار در متون تخصصی طراحی صنعتی دیده می شود، پنجره ای به روی استفاده از طراحی صنعتی در ظرف تمدن نوین اسلامی ایرانی گشوده شده است.
هرچند با تعریف فرهنگ آرمانی به عنوان فرهنگ برآمده از اندیشه اسلامی، نمی توان آن را محصور در جغرافیای خاص دانست، لیکن لایه های سطحی فرهنگ هر جامعه متأثر از جغرافیای آن خواهد بود. بنابراین مدل تعاملی فرهنگ آرمانی و طراحی صنعتی در گام نهایی این مقاله تبیین گر فضای کلی راهبردی برای تشکیل تمدن نوین ایران اسلامی از دریچه طراحی صنعتی خواهد بود.
1. مفهوم طراحی صنعتی در گذر زمان
واژگان طراحی و صنعت به لحاظ مفهومی تاریخ مشخصی و دقیقی ندارند. هر چند که یونانیان باستان، واژه تخنه را به دو مفهوم صنعت و هنر نسبت می دادند و در کل هدف آن را تولید، ابداع، فرآوری می دانستند - مددپور، - 1387 و یا انگلیسیها در دوره رنسانس - قرن 16 میلادی - واژه طراحی را به مفهوم نقشه ساده و پیش طرح برای آثار هنری به کار می بردند
مفهوم ترکیب طراحی صنعتی که با صنعتی شدن در غرب اروپا زاییده شده است، تا به امروز بلوغی سه مرحله ای را طی کرده است. یعنی در طراحی محصولات و خدمات سه مرحله ی تکاملی دیده میشود.
مرحله ی اول با انقلاب صنعتی و صنعتی شدن در اروپا مقارن است. ویژگی این مرحله توجه ویژه به کاربرد عملی و فنی در محصولات صنعتی بود - همان، . - 14 به گونه ای که برخی مهندسان و طراحانی مانند کلبرن به شدت نقش زیبایی را در صنایع رد میکردند
البته در این دوره جریانهای مخالف و اصلاحی نیز وجود داشتند. اهتمام به ایجاد زیبایی یا به عبارتی کاربرد زیبایی شناختی یا استیتیکی در محصولات صنعتی در کنار کاربرد عملی آنها، فصل تازه ای را در طراحی صنعتی ایجاد کرد. به نظر می رسد پس از نمایشگاه قصر شیشه ای لندن 1851 - میلادی - بود که مسأله زیبایی محصولات صنعتی به صورت یک دغدغه جدی برای عموم طراحان در آمد
مرحله سوم مرحله کاربرد نمادین اشیا است. یعنی در این دوره، علاوه بر خصوصیات عملی - کارکردی - و - استیتیک - ظاهری، معانی نمادین محصولات که تابع قراردادهای نانوشته اجتماعی هستند نیز اهمیت مییابند. در نتیجه برخی از این محصولات موجب برانگیختن افکار، احساسات و یا تداعی های ذهنی از جانب اشخاص جامعه می شود.
درست در همینجا است که صحبت از فرهنگ به میان می آید. چرا که "قرارداد های نانوشته اجتماعی" در چارچوب فرهنگ هر جامعه شکل می گیرند. از همین رو است که اژدری - 1381 - طراحی صنعتی را نوعی مهندسی فرهنگ می داند که راهبردهای کلان فرهنگی را به فرهنگ مادی جامعه تبدیل می کند. رویکردهای سه دهه ی اخیر طراحی صنعتی از جمله طراحی تجربه، طراحی احساسگرا، طراحی تعاملی نیز همگی ارتباطی تنگاتنگ با مقوله فرهنگ دارند. اما سؤال این است که تعامل طراحی صنعتی و فرهنگ با چه ساز و کاری تحققپذیر است؟
2. مروری اجمالی بر مفهوم و ساختار فرهنگ
بررسی برخی مطالعات حوزه فرهنگ نشان می دهد که شناخت لغوی »فرهنگ« در درک ماهیت و مفهوم آن چندان سودمند نیست - خسروپناه، 1389و زاهدی و حق شناس، . - 1391 چرا که معنای لغوی فرهنگ با مفهوم اصلاحی اش تفاوتی فاحش دارد. در مورد مفهوم فرهنگ نیز تعریف ها بسیار زیاد است. برخی تا 250 تعریف ذکر کرده اند
برای مثال »علامه جعفری« به طور کلی هر امر تأثیر گذار در جهت رشد انسان به سوی کمال را فرهنگ می دانند. پروفوسورهافستد به داشته های هر گروه اجتماعی - جامعه - که موجب تمایز آن گروه از دیگر گروه ها میشود، فرهنگ می گوید - . - 2014Waisfisz همچنین آوینی - 1390 - و آیت االله خامنه ای آن را به ذات و روح جامعه تعبیر کرده اند
تاکنون مدل های فراوانی برای تشریح ساختار فرهنگ ارائه شده است - » . - 2013Greg,ادرگار شاین « حدود سه دهه پیش، فرهنگ را دارای ساختاری سه سطحی معرفی کرده است. - تصویر - 1 مفروضات بنیادین، ارزش ها و در عینی ترین سطح مصنوعات و مخلوقات بشری.
در این ساختار همه سطوح با یکدیگر در تعامل اند. امروزه ساختار فرهنگ رامعمولاً در قالب نمودارهای پیازی - پیاز فرهنگی - نشان می دهند. در این میان، مدل هافستد و بانکوسکه مدل های کارآمدی هستند. می توان مدل بانکوسکه را ارتقا یافته مدل شاین و هافستد دانست
در همه ساختارهای فوق، هرچه به عمق فرهنگ نزدیکتر میشود، فرهنگ غیرمادیتر و به عبارتی معنوی تر می شود. از طرفی هر چه به لایه های سطحی تر فرهنگ نظر می کنیم، بیشتر جنبه های عینیو مادی فرهنگ اهمیت مییابد. از این رو در کتب جامعه شناسی، فرهنگ به دوقسمت مادی و غیرمادی تقسیم شده است
