بخشی از مقاله
چکیده
شیوههای مواجه با مسائل زیستمحیطی و مدیریت آن متنوع است، به طوری که تاکنون چندین شاخص و معیار زیست محیطی جهت بررسی میزان تخریب محیطزیست و پایداری آن معرفی شده و مورد استفاده محققین قرار گرفته است. در این مطالعه وضعیت محیط زیست ایران بر اساس انتشار گازهای گلخانهای - دیاکسید کربن و متان - و ردپای اکولوژیکی ارزیابی شد. نتایج مطالعه نشان داد که روند تغییرات گازهای گلخانهای دیاکسید کربن و متان در طی دورهی 1990-2014 به ترتیب حدود 1/21 و 0/56 برابر افزایش یافته است.
همچنین روند تغییرات شاخص ردپای اکولوژیکی حاکی از افزایش 131 درصدی است که نشاندهنده بهرهبرداری ناپایدار از منابع طبیعی است. به طور کلی بر اساس هر سه شاخص مورد مطالعه، تصویری نگرانکننده از وضعیت محیط زیست ایران ارائه میگردد و پیشنهاد میشود تا حد امکان از منابع انرژی تجدید پذیر و سوختهای غیر فسیلی که آلودگی کمتری ایجاد مینمایند، بعنوان جایگزین سوختهای فسیلی رایج استفاده شود.
.1 مقدمه
شاخصها و معیارهای متنوعی برای بررسی اثر تخریب محیط زیست و پایداری آن ارائه شده است. یکی از این معیارها، میزان انتشار گازهای گلخانهای است. به طوری که غلظت گازهای گلخانهای در جو طی دهههای اخیر 35 درصد افزایش یافته است. در بین آلایندههای زیست محیطی، گازهای گلخانهای دیاکسیدکربن و متان از اجرای اصلی گرمایش زمین و تغییر اقلیم محسوب میشوند.
نرخ افزایش گازهای گلخانهای دیاکسیدکربن و متان در طی سالهای 1885 تا 2010 به طور برآوردی نشان میدهد که نسبت به 120 سال گذشته به ترتیب %38 و %158 افزایش داشته است .[1] مهمترین منبع آلوده کننده محیط زیست دیاکسید کربن - CO2 - 1 است که نزدیک به 60 درصد کل گازهای گلخانهای را تشکیل میدهد که از احتراق سوختهای فسیلی ایجاد میشود. اگرچه بیشترین سهم در مجموعه گازهای گلخانهای مربوط به دیاکسیدکربن است؛ اما پتانسیل افزایش حرارت کره زمین توسط متان25 - CH4 - 2 تا 35 برابر بیشتر از دیاکسیدکربن است [2] و این آلاینده در اتمسفر به طور سالانه 1% افزایش مییابد .[3]
علیرغم درصد کمتر متان در مقایسه با دیاکسیدکربن، حدود 5-10 برابر در ایجاد حرارت مستعدتر می باشد. متان 20 درصد واداشت تابشی اثر گازهای گلخانه را شامل میشود، هر مولکول گاز متان حدود بیست برابر بیشتر از مولکول دیاکسید کربن توانائی جذب اشعه مادون قرمز را دارد. متان در اتمسفر بطور سالانه 1% افزایش مییابد که 2 برابر بیشتر از درصد افزایش دی اکسیدکربن است. پتانسیل افزایش حرارت کره زمین توسط متان 35-25 برابر دی اکسیدکربن است و لذا اهمیت فوق العادهای در گرم شدن زمین دارد .[4]
با توجه به اینکه انتشار گازهای گلخانهای به عنوان شاخصی از آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، تنها بخشی از تخریب محیط زیست را نمایندگی میکنند [ 5]، میتوان از شاخص رد پای اکولوژیکی - EF - 3 بهره گرفت که معرف مجموعه فشارها بر محیطزیست است .[6] معیار مذکور به عنوان موفقترین شاخص جهت ارزیابی توسعهی پایدار، در سالهای اخیر به شدت مورد توجه سیاست گذاران و محققین مرتبط با محیط زیست قرار گرفته است .[7]
این معیار علاوه بر جامعیت در مقایسه با سایر شاخصها، نشان دهندهی پایداری محیط زیست نیز میباشد [8] و به عنوان شاخصی از پایداری زیستمحیطی به مفهوم دستیابی به نیازهای فعلی بدون کاهش و یا نابودی ظرفیت محیطزیست برای نسلهای آینده، در چارچوب یک منطقه معین مورد استفاده قرار میگیرد .[9] سؤال اساسی که در اینجا به ذهن متبادر میگردد این است که بر مبنای گازهای گلخانهای و شاخص ردپای اکولوژیکی وضعیت محیط زیست ایران چه روندی را نشان میدهد؟
.2 پیشینه تحقیق
در بسیاری از مطالعات میزان انتشار دیاکسید کربن به عنوان یکی از شاخصهای پرکاربرد سنجش کیفیت محیط زیست مورد ارزیابی قرار گرفته است [10]، [11]، [12]، [13]، [14]، [15] و .[16] در داخل، حجم قابل توجهی از مطالعات به میزان انتشار دیاکسید کربن اختصاص یافته است [17]، [18]، [19]، [20] و .[21] علیرغم اهمیت قابل توجه انتشار گاز متان در سنجش آلودگی هوا، به دلیل محدودیت دسترسی به دادهها کمتر مورد بررسی محققین قرار گرفته است [22] و .[23] در محدود مطالعات داخلی میتوان به پژوهش طرازکار و فتحی - 1397 - اشاره کرد .[24]
در کنار گازهای گلخانهای، با توجه به ارزیابی نسبتاً جامعی که از تخریب محیط زیست توسط شاخص ردپای اکولوژیکی صورت میگیرد، امروزه نگاه محققین را به خود جلب کرده است [5]، [6]، [ 9 ] و .[25] از جمله مطالعات صورت گرفته در ایران میتوان به پژوهشهایی در چارچوب یک منطقه یا چندین کشور اشاره کرد [26]، [27]، [28]، [29] و .[30]
.3 روش تحقیق
ردپای اکولوژیکی یکی از شاخصهای محیط زیستی است که میتوان با استفاده از آن، ارزیابی نسبتاً جامعی از تخریب بالقوه محیط زیست ارائه کرد. علاوه بر این، شاخص ردپای اکولوژیکی بیانگر پایداری و کارایی اکولوژیکی نیز هست [8] و .[31] شاخص مذکور که اولین بار در دهه 90 میلادی معرفی شد [32] و .[33] این معیار علاوه بر جامعیت در مقایسه با سایر شاخصها، نشان دهنده پایداری محیط زیست نیز میباشد .[8] همچنین به مفهوم دستیابی به نیازهای فعلی بدون کاهش و یا نابودی ظرفیت محیط زیست برای نسلهای آینده، در چارچوب یک منطقه معین مورد استفاده قرار میگیرد .[9]
برای محاسبه شاخص رد پای اکولوژیکی، زمین به شش کاربری مختلف تقسیم میشود. شامل زمین کشاورزی، زمین مرتعی، زمین جنگلی - برای تولید الوار و چوب مورد نیاز - ، پهنههای دریایی - مساحت دریایی برای تولید ماهی و آبزیان مورد نیاز انسان - ، زمینهای ساخته شده - مساحت زمینی است که برای احداث زیرساختها و سکونتگاهها استفاده میشود - و اراضی کربن - معادل مساحت زمینی است که برای جذب کربن ناشی از احتراق سوختهای فسیلی مورد نیاز است.
محدودهی زمین مصرفی از اراضی داخل یک کشور برای کاربری خاص - برحسب هکتار ملی - - NHa - ، :YF فاکتور عملکرد یک زمین معین در یک کاربری خاص در داخل یک کشور - برحسب - WHa NHa-1، :IYF فاکتور زمانی عملکرد برای یک زمین معین در یک کاربری خاص است که تغییرات در متوسط عملکرد جهانی یک کاربری خاص در طی زمان را نشان داده و بدون واحد است.
:EQF فاکتور همارزی برای کاربری معین از زمین بر حسب واحد - GHa WHa-1 - است. برای محاسبه کل توان زیستی یک کشور یا جهان میبایست توان زیستی کاربریهای اصلی زمین با هم تجمیع شود .[28] لازم به ذکر است دادههای انتشار گاز دیاکسید کربن و گاز متان از بانک جهانی و شاخص ردپای اکولوژیکی و ظرفیت زیستی از گزارشات شبکه جهانی ردپا در طی دوره 1960 تا 2014 گردآوری شدند.
.4 نتایج و بحث
روند تغییرات سرانه انتشار دیاکسید کربن در نمودار 1 ترسیم شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که این شاخص در سال 1960 در کمترین میزان قرار دارد 1/62 - تن - و تا سال 1978 علیرغم فراز و نشیبهای نسبتا کم، روندی صعودی داشته و به حدود 4/51 میرسد. در سال 1981 کاهشی قابل توجه مشاهده میشود 2/80 - تن - و تا سال 2014 همراه با نوساناتی که عمدتا روندی صعودی را غالب میکند به مرز 8/23 تن میرسد.
