بخشی از مقاله
چکیده
از جمله عناصر و ارکانی که به زیبایی برونهي شعر میانجامند، زیبایی و نوآوري در حوزهي زبان شعر است که از کوچکترین عناصر سازندهي کلام آغاز میشود و به نحو کلام و چگونگی محور همنشینی کلمات میانجامد. آواها، واژگان، ترکیبها و نحو کلام، در پیوند و ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر، مؤثرترین واحدهاي سازندهي شعرند، که تصویر، عاطفه و اندیشهي شعري را بر مدار خود مینشانند.
برخی از شاعران امروز در جریان حرکت هدفمندي، براي ماندگار کردن آثار خود گام برمیدارند و در مسیرخلّاقیتهاي هنري خود، نوآوري و نو اندیشی میکنند. در این پژوهش کوشش شده، با بررسی تصادفی تعداد 38 مجموعهي شعر کودك و نوجوان، برخی از انواع نوآوريهاي زبانی شاعران کودك در حوزة زبانی، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
نتایج پژوهش نشان داد که شاعران کودك، در جهت نوآوريهاي زبانی شعر خود تلاشهاي متنوعی کردهاند. این تلاشها از نوآوري در حوزي آوایی و واجی آغاز شده و به نحو و درهمریختگی و دیگرگونگی بافت کلام انجامیده استدر. این مسیر، حلّ خلّاقیتهاي زبانی در ساختار شعرها در صورتی موفق و تأثیرگذار بوده است که در جریان طبیعی تصویر و عاطفه و غیر متکلفانه صورت گرفته باشد.
.1 مقدمه
شاعران کودك با توجه به نحوة نگرش خود به کودك، به عنوان عضوي تربیتپذیر و منفعل یا به عنوان فردي که داراي درك و شعور عاطفی است، به نوشتن براي کودك میپردازند؛ و این اصلیترین عامل در تبدیل ماهیت نظم به شعر و برعکس است. زبان شناسان نظم را »نوعی از کلام میدانند که در نتیجه عوامل »قاعدهافزا« به زبان مانند: افزودن وزن و قافیه پدید میآید و شعر نتیجه برجستهسازي زبان است و بر بنیاد گریز از هنجارهاي زبان خودکار استوار است - «صفوي، . - 52 :1380 بر این اساس هر نوع کاربرد زبان که منجر به انحراف زبان از معیار و کارکرد هنري آن شود، برشعریّت و بیّت کلام میافزاید. »
تفاوت اصلی زبان علم با زبان شعر همین جاست. در شعر واژهها با یافتن جانی تازه، توش و توانی مضاعف مییابند و خود را در معناها و کارکردهاي مختلف میگسترند - «حسن لی، . - 102 : 1383 شعر کودك در ایران پس از عبور از جریانهاي گوناگونی مانند ادبیات شفاهی و آثار آموزشی و تربیتی محض، اکنون به دورانی رسیده که در آن شاعران براي آفرینش آثار خلاق و تأثیرگذار رقابت میکنند.
ادبیات کودك ایران مانند بسیاري دیگر از کشورهاي جهان در آغاز به جنبههاي آموزشی و تعلیمی آن بیشتر توجه داشت. مفهوم ادبیات کودکان در نزد قدما جایگاه ویژهاي نداشت و اگر ردپایی از کودکان در کتابهاي آن دوره وجود داشته باشد بیشتر حول مباحث مربوط به آموزش و تعلیم و تربیت کودك است و به قول دکتر خسرونژاد »اگرچه ادبیات کودك، در میهن ما قدمتی به قدمت ملت ایران دارد اما از تولد آن در معنایی نوین، هنوز یک سده هم نمیگذرد.
در این زمان نیز در گیرودار اوج و فرودهاي اجتماعی، همچون سایر پدیدههاي فرهنگی و اجتماعی راه پر افت و خیزي را پیموده است - «خسرونژاد، 14: 1383و. - 15 در مسیر حرکت رو به رشدي که به مرور در شعر کودك ایران شکل گرفت گامهایی که نیما یوشیج در جهت نوسازي و بازسازي شعر بزرگسال برداشت، در شعر کودك نیز تأثیر بسزایی داشت. نوآوريهایی که نیما بهویژه درحوزهي وزن و زبان شعر ایجاد کرد زمینهي انعطاف وزن شعر فارسی و استفاده از کلمات و الفاظ و اصواتی را در شعر ایجاد کرد که بعدها ابزار کار بسیاري از شاعران کودك شد.
در این سالها - 1276 ش - ، نیما به تکمیل شیوة خود پرداخت و به تأثیر از سمبولیستها، همچنان بیان نمادین را به عنوان رکن رکین شعر خود حفظ کرد. گلچین گیلانی در همین دوران، بحر طویل خود را به نام »باران« سرود. از چهرههاي برجستهي شعر کودك در ایران، از نیما به بعد، از جبار باغچهبان، پروین دولتآبادي و عباس یمینی شریف، میتوان نام برد که گامهاي مهمی در این حوزه برداشتهاند و با شعرهایی که براي کودکان پیشدبستانی میسرودند؛ و بهویژه سرودن لالاییها، نوآوريهاي تازهاي در حوزهي زبان، مضمون، عاطفه و آموزش شعر کودك بهوجود آوردند.
شعرهاي این شاعران اندکی از فضاي پندآموز دوران مشروطیت فاصله گرفت و ارتباط صمیمی-تري با کودکان پیدا کرد و توجه به عواملی مانند لذتبخشی شعر، عنصر بازي، تخیل و توجه به طبیعت و حیوانات موجب خلق آثاري متفاوت با دوران قبل شد. شعرهاي ستاره، غاز و فرزندان ایران یمینی شریف و سه ماه پاییز و سه ماه تابستان باغچهبان از این دستهاند.
شعر کودك در ایران که به این ترتیب شکل گرفت پس از انقلاب اسلامی و در دهههاي اخیر افقهاي تازهاي را در پیش روي خود دارد. در روزگار معاصر تعداد شاعرانی که به سرودن براي کودکان و نوجوانان میپردازند افزایش یافته است. افزایش مضامین و نوآوريهاي گوناگونی که در حوزهي زبان و قالبهاي شعري در شعرهاي این دوره میتوان یافت نشان از حرکتی هدفمند براي بارورسازي این شاخه از ادبیات کودك دارد.
شاعران این دوره سعی در برقراري رابطهاي جديتر و صمیمیتر با کودکان و نوجوانان دارند و شعر کودك در ایران با تلاش این شاعران متعهد در جهت خلق آثاري ماندگار و مناسب با سلیقهي مخاطبانش گام برمیدارد. در این پژوهش کوشش شده، گونههاي نوآوري شاعران کودك در حوزة زبانی، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. در میان نقدهاي صورت گرفته در زمینهي شعر کودك، پژوهشی که به صورت اختصاصی زبان شعر کودك را مورد واکاوي قرار داده باشد دیده نشد؛ در برخی از نقدهاي موجود که به جنبههاي ادبیت یک مجموعهي شعري پرداخته بود، اشارههاي بسیار مختصري در مورد چگونگی کاربرد زبان در شعرهاي آن مجموعه شده بود که در آنها بیشتر به سادگی و روانی زبان شعر یا نوآوري یا تکرار در زمینهي ترکیبسازي اشاره شده بود.
براي مثال مریم شریفنسب در مقالهي خود با عنوان »زبان و تصویرآفرینی در شعر کودك«، برخی از کاربردهاي زبانی در ارتباط با نظام تصویرسازي مورد بررسی قرار داده بود - شریف نسب، :1381 . - 118-90 در مقالهي »از نگاه مخاطب« آتوسا صالحی، چهار مجموعه شعر افسانه شعباننژاد مورد نقد ساختاري قرار گرفته بود و در مورد زبان این مجموعهها، به سلامت زبان، به جاي شکستن واژهها و نزدیکی به زبان گفتار، با جابجا کردن ارکان جمله و ترکیبهاي تکراري اشاره شده بود - صالحی، . - 139 -128 :1383 یا در »وصف زندگی؛ نگاهی به مجموعهي شعري دوچرخه گردانها« از ناهید معتمدي، زبان، درونمایه و قالب، به طور ضمنی مورد تحلیل قرار گرفته بود - معتمدي، . - 117 -113 :1381
مقالهها و نقدهاي دیگري مانند »راز توفیق شعر باران - «خسروي شکیب، - 76-61 :1390، »شش حاشیه بر شعرهاي شکوه قاسم نیا - «رجب زاده، - 215 -203 :1383، »بررسی عناصر زبان و ویژگیهاي آن در شعرهاي آذریزدي - «دهنوي، - 90 -69 :1392 و از این دست، همگی با رویکردهاي ساختاري یکسانی به مقولهي زبان پرداخته بودند. کتاب »از این باغ شرقی« پروین سلاجقه نیز منبع مفیدي در زمینهي زبان و بطور کلی شعر کودك است که در این پژوهش به نحو مؤثري مورد استفاده قرار گرفته است.
.2 زبان شعر کودك
»زبان یعنی کلماتی که آدمی از آن به عنوان وسیله استفاده میکند که ذهنیتش را بکار بیندازد یا چیز دیگري را دریابد. ادبیات صورت مخصص زبان است. همچنان که زبان صورت مخصص ارتباط است - « فراي، » . - 95 :1391زبان فقط ابزار ارتباط نیست بلکه وسیله تفکر منطقی نیز هست، تمام فعالیتهاي فکري انسان حتی در هنگام سکوت، بهکمک کلام صورت میگیرد.
بسیاري از دانشمندان بر این گمانند که زبان، اندیشه را به انسان آموخته است. پس اگر زبان را »تکیهگاه اندیشه« بدانیم به بیراهه نرفتهایم. زیرا اندیشه با سخن گفتن تجسم مییابد و سخن گفتن ، همان زبان است - «جهانتیغ، . - 173 :1380 اندیشه، پشتوانه زبان است و بی تردید میتوان گفت جریان حرکت زبان به سوي هنري شدن، در شعر کودك نیز به مانند شعر بزرگسال نیازمند ارتباط دوسویه زبان و اندیشه است. »
اگر واژگان شعر به طورکلی به صورت گزینشی و انتخابی از میان مجموعه واژگان زبان انتخاب و در کنار هم چیده میشوند تا رفتار هنري خاصی را نشان دهند، در واژگان شعر کودك نیز، بحث گزینش و انتخاب مناسب مطرح است - « سلاجقه، 319 :1387 و. - 320 »در شعر کودك منظور از زبان کودکانه در کنار هم چیدن تعدادي واژهي کودکانه نیست، بلکه رفتارهاي تازهي زبان است که به زبان کودکانه منجر میشود و انعکاس دهندهي ذهنیت، جهان و رفتار کودکانه است؛ که در این میان به کارگیري واژگان خاص کودکان اهمیت بسزایی در تقویت این زبان دارد - « همان: . - 328
»باید توجه شود که واژهها و ترکیب کلمات با زبان معمول و روزمره نزدیک باشد. چنانچه واژهها و ساختمان کلام از شکل زبان گفتار عادي دور باشد ممکن است بسیاري از مخاطبان نتوانند مفهوم آن را درك کنند. لغات نامأنوس و بندهاي بلند با عبارات معترضه و تودرتو، فهم شعر را براي کودك دشوار میکند - «پولادي، . - 294 :1384 اما بهطور کلی باید دانست »متنی که براي کودك و نوجوان نوشته شده است باید تا حد امکان متشکل از جملات ساده و بدون جابجایی بوده و از جملات معترضه و کلمات حشو گونه دور باشد و البته مفهوم آن براي مخاطب دشوار نباشد تا باعث خستگی و رها کردن مطالعه نشود - «شجري، . - 167 :1384
مطالبی که در تعریف زبان شعر کودك به آنها اشاره شد، در مورد زبان و نحوهي نگرش شاعران به این مقوله، عمومیت دارد. اما آنچه که در برجستگی و ماندگاري شعر کودك، و شعر بزرگسال، حائز اهمیت است، درجهيشعریّت و زیبایی آن است، که به گونههاي مختلف قابل دستیابی است. برخی از شاعران امروز در جریان حرکت هدفمندي، براي ماندگار کردن آثار خود گام برمیدارند و در مسیر خلّاقیتهاي هنري خود، نوآوري و نو اندیشی میکنند.
این نوآوريها در عرصههاي مختلف تصویرسازي، اندیشه، زبان و ساختار شعر و...شکل گرفته و شاعران را در سطحهاي مختلفی مینشاند. »نوآوري در حوزهي زبان میتواند به گونههاي مختلف صورت پذیرد؛ از سادهترین رفتارهاي زبانی تا پیچیدهترین شگردهاي هنري: از کاربرد واژههاي تازه در شعر تا شکستن ساختارهاي نحوي زبان - «حسنلی، . - 112 : 1383 گاهی تلاشهایی که در این زمینه انجام شده، در محک انتقاد منتقدین مردود شدهاند.
در مواردي نیز با استقبال و حمایت جامعهي ادبی مواجه گردیدهاند. همانطور که داستان نیما و جهتگیريهاي دوسویهاي که در جریان نظریهي ادبی او به وجود آمد، دیگر بر همگان آشکار است. از جمله عناصر و ارکانی که به زیبایی برونهي شعر میانجامند، زیبایی و نوآوري در حوزهي زبان شعر است که از کوچکترین عناصر سازندهي کلام آغاز میشود و به نحو کلام و چگونگی محور همنشینی کلمات میانجامد.
