بخشی از مقاله
کنترل داخلى:
سيستم کنترل داخلى مورد عمل در هر دستگاه از دو لحاظ در حسابرسى آن مورد توجه قرار مىگيرد. نخست آنکه در چند دههٔ اخير، رسيدگى به کنترلهاى داخلى برقرار شده در دستگاه مورد رسيدگى جزء استانداردهاى پذيرفته شده و متداول حسابرسى قرار گرفته و بهطورى که گفتيم حسابرس مکلف است رسيدگىهاى خود را بر اساس اصول و موازين قبول شده و متداول حسابرسى انجام داده و اين موضوع را در گزارش خود تصريح کند. دوم آنکه بهطورى که ذيلاً شرح داده خواهد شد چگونگى کنترل داخلى و قوّت يا ضعف آن در عمل، تا اندازهٔ بسيار زيادى در نوع رسيدگىهاى مورد لزوم حسابرسى و دامنه و عمق اين رسيدگىها مؤثر است و بنابراين قبل از شروع به عمليات حسابرسي، لازم است حسابرس قوت و يا ضعف سيستم کنترل داخلى برقرار شده در سازمان مورد رسيدگى را بررسى نموده و برنامهٔ حسابرسى خود را با توجه به آن تنظيم نمايد
اين تعريف بسيار جامعى است که به اختصار بيان شده است. بحث کنترل داخلى از جمله مباحث بسيار مهم و گستردهٔ علوم مالى است. شايد تا مدتى بعد از جنگ جهانى دوم مفهومى که از عبارت کنترل داخلى موردنظر بود بسيار متفاوت از تعريف فوق و بسيار محدودتر از آن بود. در آن موقع منظور از کنترل داخلى عبارت بود از تقسيم وظايف و مسؤوليتها بين کارمندان مالى و حسابدارى دستگاه بهطورى که انجام هر عمل مالى و حسابدارى و ثبت هرگونه معامله در دفاتر حسابدارى از آغاز تا پايان کار به وسيلهٔ يک نفر صورت نگرفته، بلکه در مراحل مختلف، اشخاص ديگرى نيز بهنحوى در عمل دخيل گردند، بهطورى که کارهائى که هر شخص انجام مىدهد بهطور مستقيم يا غيرمستقيم توسط شخص ديگرى کنترل گردد.
هدفى که از اين کار موردنظر بود صرفاً جلوگيرى از اشتباهات و تقلّبات حسابدارى و در نهايت حفظ دارائىها در مقابل سوءاستفادهٔ مديران و يا کارکنان بود. بدين ترتيب کنترل داخلى اغلب به عمليات مالى و حسابدارى محدود گرديده و ساير عمليات دستگاه را با وجود اثرات مهم مالى آنها از نظر دور مىداشت. براى مثال با آنکه به حفاظت از موجودىهاى جنسى در مقابل سوءاستفاده (دزدي) اهميت زيادى داده مىشد، حفاظت از موجودىها در مقابل ضايعات يا نابابى و يا حفاظت از آنها در مقابل عدم کارآئى عملياتى واحدها و ادارات داخلى با وجود آنکه ممکن است خساراتى به مراتب بيش از سرقت بعضى از اقلام کالا به دستگاه وارد آورد در برقرارى کنترلها مورد توجه قرار نمیگرفت.ولى به تدريج که مسئلهٔ کنترل داخلى مورد تجزيه و تحليل بيشتر علمى و عملى قرار گرفت، اهميت عمليات غيرمالى دستگاه از لحاظ برقرارى يک سيستم کنترل داخلى جامع و مطلوب آشکار گرديد و در نتيجه کنترل داخلى مفهوم وسيعترى يافته و جنبههاى ديگرى را نيز که در تعريف فوق ديده مىشود در برگرفت.
به طورى که از اين تعريف بر مىآيد کنترل داخلى تنها به امورى که عرفاً امور مالى و حسابدارى شناخته شدهاند محدود نگرديده و دامنهٔ بسيار وسيعى دارد. هرگونه مقررات، دستورات و کنترلهائى که بهنحوى از انحاء در حفاظت از دارائىها در مقابل سوءاستفاده، ضايعات و عدم کارآئى واحدها و يا در نگاهدارى مدارک مالى و ادارى و عملياتى دقيق و قابلاطمينان و بالاخره در جهت نظارت کلى بر امور و بهبود هر يک از روشهاى دستگاه و افزايش کارآئى آن مؤثر باشد جزئى از کنترل داخلى دستگاه را تشکيل مىدهد
کسب اطلاع از کنترلهاى داخلى:
کسب اطلاع از کنترلهاى داخلى مؤسسه مورد رسيدگى از سه طريق پرسش، آزمايش و مشاهده امکانپذير است. بسيارى از روشهاى کنترل داخلى مؤسسه مورد رسيدگى ضمن انجام عمليات حسابرسى به وسيلهٔ مشاهدهٔ عينى مورد توجه حسابرس قرار خواهند گرفت. مثلاً حسابرس ضمن بازرسى از انبار، چگونگى کنترلهاى مربوط به تحويل و ثبت اوليهٔ مواد صادره از انبار را از نزديک مشاهده خواهد کرد و يا ضمن بررسى اسناد و اوراق حسابدارى مؤسسه خواهد ديد که آيا کليهٔ پرداختها با تصويب مقامات مجاز بهعمل مىآيد يا نه. بسيارى از روشهاى ديگر کنترل داخلى ضمن آزمايشهائى که حسابرس براى رسيدگى به جنبههاى مختلف عمليات مؤسسه بهعمل مىآورد معلوم مىشوند. مثلاً ضمن آزمايش فاکتورهاى خريد، وجود و اجراء مرتب رويههاى مشخصى براى کنترل محاسبهٔ فاکتورها و يا کسر کليهٔ تخفيفات متعلّقه و نظاير آن معلوم خواهد شد
معهذا بايد در نظر داشت که در نخستين بارى که حسابرس براى رسيدگى به حسابهاى مؤسسهاى مأموريت مىيابد، قبل از تهيهٔ برنامهٔ حسابرسى خود هنوز دست بهکار رسيدگىهائى نشده است که در نتيجهٔ مشاهدات عينى و يا آزمايشهاى حسابرسى خود از چگونگى کنترلهاى داخلى مؤسسه اطلاع حاصل نمايد. از سوى ديگر براى تهيه و تنظيم يک برنامهٔ حسابرسى خوب، اطلاع از چگونگى سيستم کنترل داخلى سازمان تحت حسابرسى از نکات بسيار مهم است. براى رفع اين مشکل ممکن است اطلاعات لازم در مورد کنترلهاى داخلى مؤسسه را از طريق پرسش از مقامات و کارکنان مسؤول و وارد مؤسسه بهدست آورد. همينطور در کليهٔ موارد ديگرى که اطلاع کامل از کليهٔ جهات کنترل داخلى از طريق مشاهدات عينى يا آزمايشهاى حسابرسى مقدور نيست پاسخ به سؤالات مربوط از طريق پرسش از اين مقامات بهدست مىآيد. البته بايد دانست در چنين موارد حسابرس صرفاً به گفتهٔ مقامات و کارکنان مربوط اتکاء نمىنمايد، بلکه پاسخهاى داده شده را با توجه به جهات ديگر سيستم کنترل داخلى و تجربهٔ خود در موارد مشابه و بالاخره قضاوت شخصى خويش ارزيابى مىنمايد.
کليهٔ اطلاعاتى که حسابرس دربارهٔ چگونگى کنترلهاى داخلى کسب مىنمايد لازم است بهصورت مرتبى يادداشت شود تا مراجعهٔ بعدى به آن به سادگى امکانپذير باشد. اين مراجعه در طىّ انجام عمليات حسابرسى به دفعات ممکن است ضرورت يابد و نبايد تصور کرد حسابرس يا همان بررسىهاى اوليهٔ خود بهنحو رضايتبخشى از سيستم کنترل داخلى مؤسسه مطلع خواهد گرديد. بسيارى از مشاهدات عينى با پاسخهاى دريافتى اوليه ممکن است با آنچه در عمل صورت مىگيرد مغاير درآيد و در چنين موارد لازم است اين پاسخها و برداشتها مورد بررسى مجدد قرار گرفته و در صورت لزوم اصلاح شوند. يادداشتهاى تهيه شده در مورد سيستم کنترل داخلى از اين مزيّت اضافى برخوردار است که در صورت تغيير همکاران و دستياران حسابرس، افراد جديد بدون آنکه وقت زيادى تلف کنند از سيستم کنترل داخلى مؤسسه مورد رسيدگى اطلاع خواهند يافت.در مؤسسات کوچک و گاه متوسط که سيستم کنترل داخلى محدودى دارند کليهٔ اطلاعات مربوط به کنترلهاى داخلى اغلب در طى يادداشتهاى مختصرى قابل خلاصه شدن است، و به همينصورت کاملاً قابل استفاده مىباشد. ليکن در مؤسسات بزرگتر بهعلت سطح وسيع عمليات و تنوع کنترلهاى برقرار شده در آنها، تهيهٔ يادداشتهاى معمولى و خلاصه جوابگوى نيازهاى بعدى نبوده و ارزيابى صحيح کنترلهاى داخلى اين نوع مؤسسات مستلزم بهکار بردن روشهاى ويژهاى از قبيل تکميل کردن پرسشنامههاى کنترل داخلى و يا تهيهٔ نمودارهاى جريان کار مىباشد.
