بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
دین و سرمایه داری
(رویکرد ماکس وبر)
اسلاید 2 :
روش شناسي وبر
تفاوت روش هاي مبتني بر تبيين علي و روشهاي مبتني بر فهم Verstehen و تفسير
وبر اعتقاد داشت تبيين علّي اختصاص به علوم طبيعي دارد و نميتواند در علوم اجتماعي به کار رود؛ چرا که رفتار انسان ذاتاً معنادار است و علوم اجتماعي بايد اهتمام خود را صرف فهم معاني مذکور کند.
از همين رو وبر به تاريخ و فرهنگ اهميت فراواني مي داد زيرا ارزش هاي فرهنگي - که به رفتار انسان معنا مي دهند - خود زاده تاريخ هستند و در بستر تاريخ تکامل مي يابند.
اسلاید 3 :
سرمایه داری چیست؟
آيا سرمايه داري به معناي جستجوي حداکثر منفعت و ثروت است؟
وبر مي گويد نبايد جستجوي منفعت را مساوي سرمايه داري دانست.
به گفته وي «تکاپوي ثروت، جستجوي منفعت، جستجو به دنبال پول آن هم حداکثر ممکن پول، في نفسه هيچ ربطي به سرمايه داري ندارد. حرص بي پايان براي تحصيل ثروت به هيچ وجه با سرمايه داري يکي نيست تا چه رسد با روح آن.» ص25
اسلاید 4 :
سرمایه داری چیست؟ -2
پس سرمايه داري چيست؟
وبر مي گويد: «سرمايه داري مساوي است با جستجوي منفعت از طريق فعاليتي مستمر، عقلاني، و سرمايه دارانه از پي منفعتي همواره تجديدشونده در پي سودآوري.»
و به همین دلیل: «هر جا کل اقتصاد تابع نظم سرمايه داري شده باشد يک موسسه منفرد سرمايه داري که از هر موقعيت براي سودآوري استفاده نکند محکوم به نابودي است.»ص25
ما عمل اقتصادی «سرمایه دارانه» را عملی می نامیم که بر انتظار کسب منفعت از طریق بهره برداری از امکانات مبادله، یعنی بر امکانات (از نظر صوری) مسالمت آمیز کسب سود متکی باشد. ص 25
اسلاید 5 :
آيا سرمايه داري اختصاص به غرب دارد؟
آيا سرمايه داري اختصاص به غرب دارد؟
وبر مي گويد: «تا جايي که از اسناد و مدارک اقتصادي بر مي آيد در تمام کشورهاي متمدن سرمايه داري و موسسات سرمايه داري مبتني بر درجه قابل قبولي از عقلاني شدن محاسبه سرمايه وجود داشته است. در چين، هند، بابل، مصر، مديترانه عصر باستان، قرون وسطا و نيز عصر جديد چنين بوده است. . اما سرمايه داري فقط در غرب به درجه اي از اهميت و به گونه ها، اشکال و گرايشاتي دست يافت که هرگز در جاي ديگري سابقه نداشته است.» ص 27
وي سپس مي گويد: «اما مغرب زمين در عصر جديد شاهد رشد نوعي از سرمايه داري بوده است که در اقاليم ديگر فقط مراحل اوليه آن به چشم خورده است؛ يعني سازمان عقلاني سرمايه دارانه کار (از نظر صوري) آزاد.» ص 28
اسلاید 6 :
اهمیت مؤسسه سرمایه داری
وبر در توصیف زندگی اقتصادی ما قبل سرمایه داری می گوید:
ما قبل سرمایه داری به این معنا که استفاده عقلانی از سرمایه در یک موسسه دائمی و سازمان عقلانی و سرمایه دارانه کار هنوز به نیروی مسلط و تعیین کننده فعالیت اقتصادی مبدل نشده است. ص 61
به عقيده وبر مهم ترين نماد سرمايه داري در غرب وجود موسسه سرمايه داري با ويژگي هاي زير است که وی آن را «سازمان عقلاني کار از نظر صوري آزاد» نامیده است:
موسسه مذکور عقلاني است يعني هدف آن کسب مستمر سود و سرمايه گذاري منظم آن براي سود بيشتر است.
از نيروي کار آزاد و منضبط استفاده مي کند.
فعاليت آن مبتني بر زور نيست بلکه مبتني بر تجارت (از نظر صوري) داوطلبانه و آزاد است.
فعاليت اين سازمان دائمي است.
اسلاید 7 :
روح سرمايه داري
حال این پرسش مطرح می شود که چرا شکل تکامل يافته سرمايه داري در غرب متولد شد؟
تولد سرمايه داري نيازمند ايجاد روح سرمايه داري است.
منظور از روح سرمايه داري چيست؟
براي ثروتمندان جوامع سنتي هدف از کسب ثروت رسيدن به تمتعات مادي نظير خريد وسايل آسايش، لذت يا قدرت بود اما هدف سرمايه دار جديد انباشت بي وقفه ثروت به خاطر نفس اين عمل و نه به خاطر منافع ماديي است که مي تواند به بار آورد.
به گفته وبر «کسب درآمد به غايت زندگي انسان مبدل گرديده و ديگر همچون وسيله اي براي برآوردن نيازهاي مادي وي محسوب نمي شود. » ص 57
اسلاید 8 :
چگونه روح سرمایه داری در غرب تولد یافت؟
وبر می گوید:
انسان «فطرتاً» مایل به اکتساب پول هر چه بیشتر نیست بلکه فقط مایل است به شیوه گذشته به زندگی ادامه دهد و همانقدر درآمد کسب کند که برای همان زندگی ضروری است. ص 62
(مطابق با روح سرمایه داری) کار باید به گونه ای انجام شود که گویی غایتی فی نفسه یعنی یک تکلیف است. اما چنین روحیه ای به هیچ وجه فطری نیست و نمی تواند بی واسطه فقط به کمک دستمزد بالا یا پایین برانگیخته شود. بلکه محصول یک روند طولانی و مستمر تربیت است. ص 64
اسلاید 9 :
چگونه روح سرمایه داری در غرب تولد یافت؟ -2
این دقیقا همان مطلبی است که برای انسان ما قبل سرمایه داری غیر قابل درک و مرموز، پوچ و قابل تحقیر می باشد. اینکه شخصی بتواند یگانه هدف کار خود در زندگی را فرو شدن در گور با بار گرانی از زر و سیم قرار دهد از نظر فرد ما قبل سرمایه داری فقط با غریزه ای منحط یعنی با عطش طلا قابل توجیه است. ص 72
به اعتقاد وبر:
مهم ترین دشمنی که روح سرمایه داری (به معنای سبک با قاعده ای از زندگی به شکل نوعی «اخلاق») ناچار بود در صف اول با آن مبارزه کند همان طرز تلقی و سلوکی بود که می توان آن را سنتگرایی نامید. ص 61
اسلاید 10 :
چگونه روح سرمایه داری در غرب تولد یافت؟ - 3
وبر با نقل قولی از سومبارت سنتگرایی را مساوی نظام اقتصاد رفع نیاز می نامد:
سومبارت در نظریات خویش درباره پیدایش سرمایه داری میان «اصل ارضای نیاز» و «اصل تکاپوی ثروت» به عنوان دو اصل برجسته هدایت کننده تاریخ اقتصاد تمایز قائل شده است. در اصل اول ارضای نیازهای شخصی و اصل دوم تلاش برای کسب درآمد بدون محدود شدن به نیازهای شخصی ملاک های تعیین کننده شیوه و جهت فعالیت اقتصادی بود. آنچه را که سومبارت نظام اقتصاد رفع نیاز می نامد در نظر اول همان چیزی می نماید که در اینجا سنتگرایی اقتصادی نامیده شده است. ص 66
اسلاید 11 :
نقش اصلاح مذهب در گسترش روح سرمایه داری
وبر به نقش مذهب در تفوق بر روحیه سنتگرایی اقتصادی اشاره می کند:
تربیت مذهبی بهتر از هر عامل دیگری می تواند بر روحیه سنتی فایق آید. ص 65
به گفته او رفرماسیون زمینه تربیت مذهبی فوق الذکر را پدید آورد:
رفرماسیون (نهضت اصلاح کلیسا) به معنای جایگزینی حاکمیت بسیار آسانگیر و عملاً نامحسوس و صوری عصر قبلی با حاکمیتی بود که از طریق نفوذ در کلیه حوزه های عمومی و خصوصی زندگی ، مقررات رفتاری بی نهایت سخت و سنگینی را تحمیل می نمود. ص 42
وی به ویژه این روحیه را در تعالیم کالونیسم می یابد:
هر جا که کالونیسم پدیدار شده باشد تلاقی حس شدید سود جویی سرمایه دارانه با زهدی حاکم بر تمام شوون زندگی در شخص یا گروه واحد آشکار شده است. ص 48
وبر سپس به مفهوم «شغل به مثابه تکلیف» Beruf در پروتستانتیزم کالونیستی اشاره می کند.
اسلاید 12 :
آيا سرمايه داري براي حيات امروزين خود هم از اخلاق پروتستان کمک مي گيرد؟
وبر به این سوال پاسخ منفی مي دهد. او می گوید:
«وقتي رياضت کشي از دخمه هاي دير به حيات شغلي انتقال يافت و تسلط خود را بر اخلاق دنيوي آغاز کرد سهم خويش را در بناي جهان عظيم نظم نوين اقتصادي ايفا نمود. . اما سرمايه داري پيروز از وقتي که بر شالوده هاي ماشيني استوار شده است ديگر به حمايت آن نيازي ندارد. ايده انجام شغل به مثابه تکليف مثل شبح يک اعتقاد مرده مذهبي در زندگي ما پرسه مي زند.»
و جالب تر آنکه او مي گويد: پيوريتانيسم به خلق «قفس آهنيني» که انسان جديد مجبور به زندگي در آن است (يعني يک نظم بوروکراتيک دائم التزايد که «التذاذ خود انگيخته از زندگي» بيرحمانه از آن محو شده است) ياري رساند.
وبر نتيجه مي گيرد: «پيوريتان به ميل خود مي خواست به تکليف شغلي خود عمل کند در حالي که ما مجبوريم چنين کنيم.»
اسلاید 13 :
ساير عوامل موثر بر ظهور سرمايه داري در غرب از نگاه وبر
عقلاني شدن اخلاق مذهبي با ظهور پروتستانتيزم
جدايي موسسه توليدي از محل سکونت
که باعث شد رفتار اقتصادي خويشاوندي کمرنگ شود و جاي خود را به فعاليت اقتصادي فردي بدهد.
رشد شهرهاي غربي و پيدايش بورژوازي
که باعث تمايز فعاليت شهري از فعاليت روستايي شد.
وجود سنت حقوقي به جا مانده از امپراطوري روم
که امکان تعريف مالکيت سرمايه داري به ويژه تعريف شرکت هاي سهامي مستقل از افراد را فراهم آورد.
اسلاید 14 :
ساير عوامل موثر بر ظهور سرمايه داري در غرب از نگاه وبر-2
تکامل دولت هاي ملي
توجه به این نکته ضرور است که نظام عقلاني موجود در حقوق و سياست غربي به آرامي به عرصه اقتصاد هم تسري پيدا کرد.
تکامل حسابداري دوبل در اروپا
که نقش مهمي در محاسبات عقلاني موسسه سرمايه داري ايفا مي کند.
تغييراتي که منجر به ظهور طبقه کارگر آزاد (به قول مارکس پرولتاريا) شد.
اسلاید 15 :
انتقادات وارد شده بر وبر
انتقاداتي که شناخت وبر از پروتستانتيزم را نادرست مي داند:
به عقيده اين عده لوتر مفهوم متفاوتي از شغل به دست نداده است و اخلاق کالونيستي نه تنها محرک انباشت سرمايه نيست بلکه ضد سرمايه داري است.
تعبير وبر از آموزه هاي کليساي کاتوليک خطاست:
به عقيده اين عده کاتوليسيسم بعد از قرون وسطي حاوي عناصري است که با سرمايه داري سازگار است و نهضت اصلاح دين را بايد واکنشي عليه روح سرمايه داري تلقي کرد نه گشاينده راه ظهور بعدي آن.
اسلاید 16 :
انتقادات وارد شده بر وبر -2
داده هاي تجربي وبر ناکافي است و بعضا داده هايي مخالف آن وجود دارد.
تمايز وبر ميان سرمايه داري جديد يا عقلاني و انواع پيشين فعاليت سرمايه دارانه چندان دقيق نيست.
برداشت وبر از رابطه علّي ميان پيوريتانيسم و سرمايه داري جديد خطاست.
برخي مانند تاوني عقيده دارند که تکامل روح سرمايه داري بود که موجب تحول پيوريتانيسم را فراهم کرد نه بالعکس.
اسلاید 17 :
سایر پژوهش های مهم در حوزه دین و سرمایه داری
در کنار «اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری» وبر که مشهورترین اثر درباره ارتباط دین و سرمایه داری است می توان به دو اثر مهم زیر نیز اشاره کرد که در نیمه اول قرن بیستم و با فاصله ای کوتاه از اثر وبر انتشار یافته و در سال های اخیر به فارسی برگردانده شده اند:
سومبارت، ورنر. یهودیان و حیات اقتصادی مدرن، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران: نشر ساقی، 1384.
تاونی، ریچارد. دین و ظهور سرمایه داری، ترجمه احمد خزاعی، تهران: نشر مرکز، 1377.
