بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
اخلاق و رویکرد کلامی
اسلاید 3 :
مقدمه
همزمان با اوج گیری مباحث کلامی در میان مسلمین، علم اخلاق نیز از حوزه این مباحث برکنار نماند و با رویکردهای تازهای با آن برخورد شد؛ چنانکه در تاریخ این علم مشاهده می شود، با رویکرد عقلی - فلسفی نیز به آن پرداخته شده است. در این رویکرد، اخلاق پژوه در روش استدلال و استناد و نیز ادبیاتی که به کار میبرد بر منبع عقلی تکیه دارد و از سایر منابع به ندرت سود میجوید.
این رویکرد که ادوار مختلفی را طی کرده است، پس از پشت سر گذاردن شش دوره، اکنون در هفتمین دوره خود به سر می برد. گفتمان کلامی، آغازین گامهای این ادوار بود که با موضعگیری های فرق کلامی در مورد مسائل و مبانی اخلاق شکل گرفت. این جریان که از آن به مدرسه اخلاق نگاری کلامی تعبیر می شود در دوره نخست رونق یافت، گرچه در دوره های دوم و سوم نیز امتداد داشت؛ اما در سده سوم هجری جای خود را به نگرش فلسفی داد. در این درسی، روند مباحث اخلاقی را در نزد فرقه های مختلف در دوره نخست از ادوار هفتگانه بررسی کرده، نمایندگان مکاتب آن دوره را خواهیم شناخت.
اسلاید 4 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
در اواخر سده نخست هجری، به تدریج پرسشها و دغدغه های حاصل از تدبر در متون دینی و مسائل عینی سیاسی - اجتماعی مسلمین و متعاقب آن، پاسخهای متفاوت به این پرسش ها، زمینه ظهور فرق کلامی را آماده ساخت و فرقه های خوارج، مرجئه، مجبره، قدریه، اهل حدیث و معتزله را پدید آورد. اگر جریان فکری تشیع را نیز - که ریشه در سنت و عصر خود رسول اکرم(ص) داشت - بدان فرقهها بیافزاییم، دورنمايي از آرایش جبهه هاي فکریي در اوایل سده دوم هجری به دست مي آید.
در میان بحث های جاري در این عصر، پارهایي از موضوعات صبغه اخلاقي داشت و متکلمان در کنار مباحثی در الهیات؛ مانند خلق قرآن، كلام ذاتي خداي تعالي، رابطه ذات و صفات باري، حجيات ظواهر متشابهات، مسأله رؤیت خداوند، مسأله قضا و قدر و نیز مباحثی در کلام سیاسی؛ مانند مسأله خلافت و وصایت و نیز حاکمیت و حکمیت، مباحثی نیز در حوزه کلام اخلاقی مطرح میکردند؛
اسلاید 5 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
۱. عدل الهی و معیار عدالت
مسائل مطرح شده
۲. معانی حسن و قبح یا همان معناشناسی محمولات اخلاقی
3. حسن و قبح ذاتي و عقلي يا جعلي و شرعي
4. قاعده لطف و رابطه آن با اکمال عقل و ضرورت تشریع
۵. ماهیت خیر و شر
6. قبح عقاب بلا بیان
۷. رابطه عمل و اعتقاد یا تأثیر فعل اختیاري در ایمان
۸. منزلت و جایگاه گناهکار در آخرت
۹. جبر و تفویض و نظریه «أمر بین الامرین»
اسلاید 6 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
موضوعات این مباحث، زاویه دید، شیوه استدلال و استناد در آنها و ادبیات حاکم بر کاوشها مجموعاً اندیشه هاي اخلاقي این دوره را از دو ویژگي عمومي برخوردار ساخته بود:
طیفي از این موضوعات متعلق به حوزه عقل عملي بود و طیف دیگري ماهیت و ابعاد دوگانه اعتقادي - اخلاقي داشست و البته از نقطه عزیمت دین شناختي و با دغدغه هاي متکلمانه پيگيري مي شد. این واقعیت به مباحثات و پژوهش هاي آن دوره، صبغه مطالعات میان رشته اي مي بخشید.
عمده مسائل اندیشه اخلاقی در این دوره به زیرساخت ها و مبانی اخلاقی میپرداخت و کمتر به خود سرفصلهایي علم اخلاق نزدیک ميشد؛ یعنی بحث از حوزه فضایل و رذایل فردي و اجتماعي و. اندیشه تربیتي رونق نداشست.
اسلاید 7 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
البته در حوزه اخلاق بندگي و رابطه عبد و معبود و ادب عبودیت، جریان هاي فکري - اجتماعي مشرب خوف، به سرکردگي حسن بصري (م ۱۱۰ هـ) که بر زهد سخت گیرانه تاکید داشست، و مشرب رجا، به رهبری ابنسیرین (م ۱۱۰ هـ ) بر امید به رحمت بي پایان الهي و زندگي معتدل توأم با پارسایي تکیه می – کرد. در این میان، مکتب اخلاقي - تربیتی ائمه علیهم السلام بر هر دو عنصر خوف و رجا و زهد و برخورداري، توأمان تأکید مي کرد. در روایتی است که: سفیان ثوري (م ۱6۱ هـ ) که پس از ابن سیرین ریاست مشرب رجا را بر عهده داشست، به امام جعفر صادق علیه السلام به سبب پوشیدن لباس لطیف خرده گرفت؛ اما آن حضرت با نمایاندن زیر جامه خشن خود و به وي درس پارسايي راستین و اجتناب از زهدفروشي داد.
توجه به تاریخ دقیق تأسیس این فرقه ها و زمان نگارش برخی از آثار و حیات نمایندگان برجسته جریان های فکری - کلامي و پیش از عصر «نهضت ترجمه»، اصالت رویکرد عقلي در کلام اخلاقي و جریان پر نشاط و با شتاب آن را نزد مسلمین به خوبي تبیین مي کند. تفکر خوارج توسط عبدالله ابن اباضی (م ۸۹ هـ)، که از خوارج معتدل بود، در نیمه دوم سده نخست هجری، تدوین شد. جُهم بن صفوان سمرقندی (م۱۲۸ هـ.) شاخه حیریه از مرجئه را تأسیس کرد. واصل بن عطا (م ۱۳۱ هـ) اندیشه اعتزال را پایه گذاري کرد که پس از او توسط عمرو بن عبید (م 143 هـ) و دیگران ادامه یافت. این تفکر در نیمه اول سده دوم به دو شاخه معتزله بغداد و معتزله بصره انشعاب یافت و بشر بن معتمر (م ۲۱۰ هـ) مدرسه بغداد و ابوعلي جبائی (م ۲۳۵ هـ) مدرسه بصره را بنیان نهادند.
اسلاید 8 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
سفیان ثوري با نگارش کتاب های الجامع الکبیر و الجامع الصغیر و الفرائض در حدیث، جریان اهل حدیث را به راه انداخت. هشام بن الحکم (م ۱۷۹ هـ)، از شاگردان امام صادق و امام کاظم علیهما السلام، در نقد آراي مجبره و آراي معتزله در رابطه میان عمل و اختیار، ایمان و ارزش افعال افزون بر آثار توحید ي «کتاب الجبر و القدر» و «کتاب الرد علي المعتزله) را به رشته تحریر درآورد. محمد بن علي بن نعمان (م حدود ۱6۰ هـ)، معروف به مؤمن الطاق و از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام، نیز در «الرد علی المعتزله » به ابطال آراي ایشان پرداخت.
براي ترسیم جریان پررونق طرح و نقد و بررسي آراي اخلاق کلامي به یک نمونه از پایان سده دوم و نیمه نخست سده سوم اشاره می کنیم:
اسلاید 9 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
درباره مسأله رابطه رفتار و باور و بررسی تأثیر رذایل خلقی و رفتاري بر رتبه اعتقادي و جایگاه وجودي فرد، کتاب هایی از سوي اصحاب فرق گوناگون به رشته تحریر درآمد، مثلاً أبومطيع بلخي (م 196 هـ) در کتاب کلامي خود «الفقه الأبسط) و ابومقاتل سمرقندي (۲۰۸ هـ) در کتاب «العالم والمتعلم» از موضع مرجثه به تبیین دیدگاه خود پرداختند. متعاقب آن، ابوعبید قاسم بن سلام هـروي (م 224 هـ) از موضع افراطیون اهل حدیث و ضد مرجئه کتاب «الایمان» را به رشته تحریر درآورد و در پي آن ابن أبي شیبه(م 235 هـ) اثر خود «الایمان» را با موضعي معتدل در نقد رهیافت مرجائی تصنیف کرد. فضل بن شاذان (م 260 هـ)، از اصحاب امام رضا تا امام عسکري علیهم السلام و صاحب قریب به ۱۸۰ تألیف، در تعدادي از آثار خود مانند «الایضاح»، «الرد علي ابن کرام»، «الرد علي الباطنیه» به نقد و بررسي آراي اصحاب فرق پرداخت و با تألیف کتاب «الایمان» دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام را درباره رابطه عمل و ایمان (رفتار و باور) و تأثیر رذائل خلقی و رفتاری بر ارزشی وجودی و رتبه ایمانی فرد تبیین کرد.
اسلاید 10 :
دوره اول: استیلای گفتمان کلامی
حدود یکصد سال بعد، در نیمه نخست سده چهارم، همزمان سه جریان کلامی ضد معتزلي در سه منطقه از جهان اسلام ظهور کرد؛ ابوجعفر طحاوی (م ۳۲۱ هـ) در مصر، ابوالحسن اشعری (م 324 هـ) در عراق و ابومنصور ماتریدي (م ۳۳۳ هـ) در ماوراءالنهر به ترتیب فرقه هاي طحاویه، اشعریه و ماتریدیه را بنیان گذاردند. در این میان آراي ابومنصور ماتریدي از آراي معتزله و اشاعره و طحاویه به مواضع ریشه دار و عمیق و پرقدرت شیعه که با تعالیم حضرت باقرالعلوم علیه السلام از حدود سال های ۹۰-۸۵ هجري گسترش منظفی یافت، نزدیک تر بود؛ مثلاً، ماتریدی برخلاف طحاوی و اشعری قائل به حسن و قبح عقلی است و از سویی برخلاف اشعری تکلیف مالایطاق را جایز نمي داند و بیش از او براي انسان، اختیار قائل است. ناگفته نماند که متکلمان بزرگي مانند قاضي عبدالجبار معتزلی (م 415 هـ) و تعدادی از نمایندگان برجسته تفکر اشعري مانند ابوبکر باقلاني(م 403 هـ) و امام الحرمین جوینی(م 478 هـ) نیز در سده پنجم ظهور کردند که البته چه بسا نتوان ایشان را از تأثیرات اندیشه های فلسفی سدههای چهارم و پنجم کاملاً برکنار دانست.
اسلاید 11 :
چکیده
1. فرق کلامی با موضع گیری های متفاوت حول مباحث مختلف علمی و دینی، به ظهور رسیدند.
2. در میان بحث های کلامی، برخی مسائلی مثل عدل الهی، حسن و قبح اشیاء، خیر و شر و. که صبغه اخلاقی داشتند نیز مورد توجه بود.
۳. در این دوره بیشتر به مبانی اخلاقی پرداخته می شد و بحث از فضایلی و رذایل اخلاقی فردی و اجتماعی رونق نداشست.
4. در حوزه اخلاق بندگی سه گروه دیده میشود: مشرب خوف به سرکردگی حسن بصری، مشرب رجا به سرکردگی ابن سیرین، مشرب خوف و رجا به رهبری ائمه شیعه.
5. تفکر خوارج توسط عبدالله بن اباضی، مکتب اعتزال توسط واصلی بن عطا و جریان اهل حدیث با سفیان ثوری شکل گرفت.
6. فضل بن شاذان در کتاب «الایمان» به رابطه عمل و ایمان و تأثیر رذائل خلقی و رفتاری بر رتبه ایمانی فرد براساسی مکتب اهل بیت پرداخته است.
۷. در نیمه نخست سده چهارم، ابوجعفر طحاوی، ابوالحسن اشعری و ابومنصور ماتریدی به عنوان بانیان سه مکتب ضد معتزلی ظهور کردند.
۸. ارای ماتریدی از اشاعره و طحاویه به مواضع شیعه نزدیک تر بود.
