بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
بسم الله الرحمن الرحیم
"علوم قرآن"، مقطع كارشناسي ارشد
بخش اول کلیات:
مفهوم شناسی، منبع شناسی، پیشینه تاریخی
بخش دوم ، شبهه تحریف:
مفهوم شناسی، منبع شناسی، دلایل نفی تحریف، منشأ قول به تحریف،گزارشی از کتاب"فصل الخطاب"
بخش سوم اعجاز قرآن:
مفهوم شناسی، منبع شناسی، پیشینه تاریخی، ضرورت اعجاز، وجوه اعجاز، تحدی،ابعاد اعجاز قرآن،
(برگرفته از علوم قرآنى محمد هادي معرفت)
اسلاید 2 :
بسم الله الرحمن الرحیم
جلسه اول علوم قرآن=20 آبان1399
بخش اول کلیات: مفهوم شناسی، منبع شناسی، پیشینه تاریخی
وَ قَالَ علیه السلام:
« مَا الْمُجَاهِدُ الشَّهِيدُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ قَدَرَ فَعَفَّ لَكَادَ الْعَفِيفُ أَنْ يَكُونَ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ»
نهج البلاغه :حکمت474
کلام امام علیه السلام
جلسه اول=معیار وارزش انسان در کلام امام
اسلاید 3 :
تعریف علوم قرآنى ؛ فرق ميان «علوم قرآنى» و «معارف قرآنى»
تعریف علوم قرآنى:«علوم قرآنى» اصطلاحى است درباره مسايلى مرتبط با شناخت قرآن و شؤون مختلف آن.
فرق ميان «علوم قرآنى» و «معارف قرآنى»
علوم قرآنى بحثى بيرونى است و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسيرى كارى ندارد، اما معارف قرآنى كاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سر و كار داشته و يك نوع تفسير موضوعى به شمار مىرود و مسايل مطرح شده در قرآن را از حيث محتوايى بررسى مىكند. بدين ترتيب كه آيات مربوط به يك موضوع را از سراسر قرآن در يك جا گرد آورده و در مورد آن چه كه از مجموع آنها به دست مىآيد سخن مىگويد، مشروط بر آن كه از محدوده دلالت قرآنى فراتر نرود. گر چه در تفسير موضوعى گاه ضرورت دارد به شواهد عقلى و نقلى ديگرى نيز استشهاد شود، ولى بحث كاملا قرآنى است و تنها از ديدگاه قرآن مورد بررسى قرار مىگيرد. اين مطلب بدين جهت اهميت دارد كه بحثهايى را كه جنبه «معارف اسلامى» دارند و احيانا در كنار دلايل عقلى و نقلى به آيات قرآن نيز استناد مىكنند، از «معارف قرآنى» يا «تفسير موضوعى قرآن» جدا شود.
اسلاید 4 :
در علوم قرآنى مباحثى چون:
وحى و نزول قرآن، مدت و ترتيب نزول، اسباب النزول، جمع و تأليف قرآن، كاتبان وحى، يكسان كردن مصحفها، پيدايش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت قرآن، حجيت و عدم تحريف قرآن، مسأله نسخ در قرآن، پيدايش متشابهات در قرآن، اعجاز قرآن و . مطرح مىباشد.
از اين جهت علوم را به صيغه جمع گفتهاند كه هر يك از اين مسايل در چارچوب خود استقلال دارد و علمى جدا شناخته مىشود و غالبا ارتباط تنگاتنگى ميان اين مسايل وجود ندارد.
لذا ميان مسايل علوم قرآنى نوعا يك نظم طبيعى برقرار نيست تا رعايت ترتيب ميان آنها ضرورى گردد، لذا هر مسأله جدا از مسايل ديگر قابل بحث و بررسى است.
موضوعات «علوم قرآنى»
اسلاید 5 :
برای دست یابی به فهم درست و پی بردن به محتواى آیات قرآن، شناخت کامل قرآن و اثبات وحیانی بودن آن، امری انکارناپذیر است.
براى رسيدن به نص اصلى كه بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و سلم نازل شده، بايد روشن كرد كه آيا تمامى قرائتها يا برخى از آنها است كه ما را به آن نصّ هدايت مىكند؟
همچنين در مسأله نسخ، تشخيص آيه منسوخ از ناسخ يك ضرورت اوّلى است. البته نسخ به معناى اعم كه شامل تخصيص و تقييد نيز مىباشد، چنان كه در كلام پيشينيان نيز آمده است.
همچنين است مسأله متشابهات در قرآن كه بدون تشخيص اين جهت در آيات، استنباط احكام و استفاده از مفاهيم عاليه قرآن به درستى ممكن نيست و هر يك از مسايل علوم قرآنى در جاى خود، نقش مهمى در بهرهگيرى از محتواى قرآن ايفا مىكند..
ضرورت بحث در علوم قرآنى
اسلاید 6 :
*اولين كسى كه درباره قرآن به بحث نشست و گفتوگو را آغاز نمود، يحيى بن يعمر شاگرد ابو الاسود دؤلى (متوفاى 89) بود.اوكتابى در فنّ قرائت قرآن، در روستاى واسط، نگاشت كه شامل انواع قرائتهاى مختلف آن دوره مىباشد.
حسن بصرى (متوفاى 110) كتابى در عدد آيات قرآن نوشت.
عبد اللّه بن عامر يحصبى (متوفاى 118) رسالهاى در اختلاف مصاحف عثمانى و نيز رساله ديگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است
شيبة بن نصاح مدنى (متوفاى 130) كتاب «الوقوف» را نگاشت.
ابان بن تغلب (متوفاى 141) نخستين كسى است كه پس از يحيى بن يعمر در فن قرائات كتاب نوشت.
محمد بن سائب كلبى (متوفاى 146) اول كسى است كه در «احكام القرآن» كتاب نوشت.
مقاتل بن سليمان (متوفاى 150) نخستين نويسندهاى است كه درباره «آيات متشابهات» كتاب نوشت.
ابو عمرو، علاء بن زبّان تميمى (متوفاى 154) كتاب «وقف و ابتدا» و «قرائات» را نوشت.
حمزة بن حبيب يكى از قرّاء سبعه (متوفاى 156) در فن قرائات كتاب نوشت.
پيشينه علوم قرآنى=قرن1و2
اسلاید 7 :
يحيى بن زياد فرّاء (متوفاى 207) كتاب «معانى القرآن» را در سه مجلد نوشت.
اين نويسنده همچنين كتاب «اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف» و كتاب «جمع و تثنيه در قرآن» را به تحرير درآورد.
محمد بن عمر واقدى (متوفاى 207) كتاب «رغيب» در علوم قرآنى و «غلط رجال» را نوشت.
ابو عبيده معمّر بن المثنى (متوفاى 209) كتاب «اعجاز القرآن» در دو جزء و «معانى القرآن» را نوشت. او اول كسى است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.
ابو عبيد قاسم بن سلام (متوفاى 224) كتابهاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول كسى است كه در اين زمينه به طور گسترده كتاب نوشته است. از جمله كتب او «فضائل القرآن»، «المقصور و الممدود» در فنّ قرائات، «غريب القرآن»، «ناسخ و منسوخ» و «اعجاز القرآن» و .، را مىتوان نام برد.
پيشينه علوم قرآنى=قرن3
اسلاید 8 :
على بن مدينى (متوفاى 234) در «اسباب نزول» كتاب نوشت.
احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى (متوفاى حدود 250) كتاب «ناسخ و منسوخ» را نوشت.
ابو زرعه عراقى (متوفاى 264) هزار بيت (الفيّه) در «غريب الفاظ قرآنى» سرود.
ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن سيار (متوفاى 268) «ثواب القرآن» و «كتاب القرائة» را تأليف كرد.
ابو محمد عبد اللّه بن مسلم (ابن قتيبة) (متوفاى 276) كتابهاى: «تأويل مشكل القرآن» و «تفسير غريب القرآن» و «اعراب القرآن» و «قرائات» را نوشت.
ابو العباس محمد بن يزيد مبرّد نحوى (متوفاى 286) كتاب «اعراب القرآن» را نوشت.
ابو عبد اللّه محمد بن ايوب بن ضريس (متوفاى 294) كتابى در آنچه در مكه و مدينه نازل شده و نيز كتاب «فضائل القرآن» را نوشت.
ابو القاسم سعد بن عبد اللّه اشعرى قمى (متوفاى 299) رسالهاى در انواع آيات قرآن نوشت.
پيشينه علوم قرآنى= قرن3
اسلاید 9 :
محمد بن زيد واسطى متكلم امامى (م 307) كتابى در «اعجاز قرآن» نوشت و آن را در نظم و تأليف آن دانست.
محمد بن خلف بن مرزبان (م 309) كتاب «الحاوى» درعلوم قرآنى در (27) جزء نوشت.
ابو محمد حسن بن موسى نوبختى (م 310) كتاب «التنزيه و ذكر متشابهات القرآن» را نوشت.
ابو بكر بن ابى داوود عبد اللّه بن سليمان سجستانى (م 316) كتاب معروف «المصاحف» و «الناسخ و المنسوخ» و رسالهاى در «قرائات» نوشت.
ابن دريد ابو بكر محمد بن الحسن ازدى (م 321) كتابى در «غريب القرآن» نوشت.
ابن مجاهد ابو بكر احمد بن موسى (م 324) كتاب «السبعة في القراءات» را نگاشت.
ابو البركات عبد الرحمان انبارى (م 328) «البيان في اعراب القرآن» و «عجائب علوم القرآن» را به نگارش درآورد.
ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (م 329) كتاب «فضائل القرآن» را تأليف كرد.
ابو بكر محمد بن عزيز سجستانى (م 330) كتاب معروف «غريب القرآن» را نگاشت.
پيشينه علوم قرآنى=قرن4
اسلاید 10 :
ابو جعفر احمد بن محمد نحّاس (متوفاى 338) كتب «اعراب القرآن»، «الناسخ و المنسوخ» و «معانى القرآن» را تحرير نمود.
ابو محمد قصاب محمد بن على كرخى (متوفاى حدود 360) كتاب «نكت القرآن» را تقرير كرد.
ابو بكر احمد بن على رازى جصّاص (متوفاى 370) كتاب «احكام القرآن» را در سه جلد بزرگ تأليف كرد.
ابو على فارسى (متوفاى 377) كتاب «الحجة في القراءات» را نگاشت.
ابو الحسن عباد بن عباس (متوفاى 385) در احكام القرآن كتابى نوشت.
ابو الحسن على بن عيسى رمانى (متوفاى 386) كتاب «النكت في اعجاز القرآن» را نگاشت.
محمد بن على ادفوئى (متوفاى 388) كتاب «الاستغناء» در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.
ابو سليمان حمد بن محمد بستى خطّابى (متوفاى 388) كتاب «بيان اعجاز القرآن» را تأليف كرد.
پيشينه علوم قرآنى=قرن4
اسلاید 11 :
ابو بكر محمد بن طيب باقلانى (م 403) كتاب «اعجاز القرآن».
ابو الحسن محمد بن الحسين شريف رضى (م 404) «تلخيص البيان» درمجازات قرآن و «حقائق التأويل» در متشابه قرآن.
ابو زرعه عبدالرحمان بن محمد (م410) كتاب «حجة القرائات».
هبة اللّه، ابن سلامة (م 410) كتاب «الناسخ و المنسوخ».
ابو عبد اللّه محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد) (م 413) «اعجاز القرآن» و «البيان» .
ابو الحسن عماد الدين قاضى عبد الجبار (متوفاى 415) «متشابه القرآن» و «تنزيه القرآن عن المطاعن»
ابو القاسم حسين بن على مغربى (م 418) «خصائص القرآن»
ابو الحسن على بن ابراهيم حوفى (متوفاى 430) «البرهان في علوم القرآن»
را نوشته اند.
پيشينه علوم قرآنى=قرن5
اسلاید 12 :
ابو محمد مكى بن ابى طالب (متوفاى 437) «الكشف عن وجوه القراءات السبع» را در دو جزء بزرگ تأليف كرد.
ابو عمرو دانى (متوفاى 444) «التيسير» در قرائات سبع و «المحكم» در نقطهگذارى مصحف و «المقنع» را در رسم الخط مصحف تقرير نمود.
ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى (متوفاى 456) «الناسخ و المنسوخ» را نوشت.
ابو الحسن على بن احمد واحدى نيشابورى (متوفاى 468) «اسباب النزول» و «فضائل القرآن» را تأليف كرد.
ابو بكر عبد القاهر جرجانى (متوفاى 471) «الرسالة الشافيه» در اعجاز قرآن و «دلايل الإعجاز» را تقرير نمود.
پيشينه علوم قرآنى=قرن5
اسلاید 13 :
ابو القاسم حسين بن محمد راغب اصفهانى (متوفاى 502) «المفردات» در الفاظ غريبه قرآن را به تحرير درآورد.
ابو بكر محمد بن عبد اللّه، ابن عربى (متوفاى 543) «احكام القرآن» را در چهار مجلد نوشت.
محمود بن حمزة بن نصر كرمانى (متوفاى حدود 550) «اسرار التكرار في القرآن» را تأليف كرد.
ابو جعفر محمد بن على بن شهر آشوب (متوفاى 588) «متشابهات القرآن و مختلفه» را تقرير نمود.
ابو محمد قاسم بن فيره شاطبى (متوفاى 590) «حرز الأمانى» قصيده معروف در قرائات سبع را انشاء نمود.
ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى (متوفاى 597) «فنون الأفنان في عجائب علوم القرآن» و «المجتبى في علوم القرآن» را تأليف كرد.
پيشينه علوم قرآنى= قرن6
اسلاید 14 :
ابو البقاء عبد اللّه بن الحسين عكبرى (متوفاى 616) «املاء ما منّ به الرحمان» در اعراب قرآن را نوشت.
على بن محمد سخاوى (متوفاى 643) «جمال القرّاء و كمال الإقراء» در قرائات سبع را تأليف كرد.
ابو القاسم محمد بن عبد اللّه (متوفاى حدود 650) رسالهاى در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده نوشت.
ابن ابى الاصبع عبد العظيم بن عبد الواحد (متوفاى 654) «بديع القرآن» را به رشته تحرير درآورد.
ابو محمد عبد العزيز بن عبد السلام (متوفاى 660) «مجاز القرآن» را تقرير نمود.
ابو شامه شمس الدين عبد الرحمان بن اسماعيل (متوفاى 665) «المرشد الوجيز» را در علوم قرآنى تأليف كرد.
محمد بن ابى بكر رازى (متوفاى 666) «اسئلة القرآن المجيد و أجوبتها» را نوشت. (علوم قرآنى،معرفت، ص: 12)
پيشينه علوم قرآنى=قرن7
اسلاید 15 :
بسم الله الرحمن الرحیم
الامام علیّ علیه السلام:
«حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُ عَلَى الْعِيالِ»
بحارالأنوار، ج 71، ص 394، ح 63
کلام امام علیه السلام
حدیث هفته 2
اسلاید 16 :
در قرن هشتم جامعترين كتاب در علوم قرآنى نوشته شد. اين مهم بر دست تواناى امام بدر الدين محمد بن عبد اللّه زركشى (متوفاى 794) انجام گرفت. كتاب او «البرهان في علوم القرآن» نام دارد كه در چهل و هفت فنّ از فنون علوم قرآنى بحث كرده و در اين باب استقصاء كامل نموده است.
و نيز بدر الدين محمد بن ابراهيم بن جماعه (متوفاى 733) «كشف المعانى» در متشابهات قرآن را تأليف كرد.
كمال الدين عبد الرحمان بن محمد حلّى معروف به ابن العتائقى (متوفاى 770) «الناسخ و المنسوخ» را نوشت.
جلال الدين بلقينى شيخ و استاد جلال الدين سيوطى (متوفاى 824) «مواقع العلوم في مواقع النجوم» را در انواع پنجاهگانه علوم قرآنى نوشت، كه ابتدا جلال الدين سيوطى كتاب معروف خود را بر آن پايهگذارى نمود. سپس بر كتاب برهان زركشى دست يافت و آن را محور قرار داد.
پيشينه علوم قرآنى= قرن8
اسلاید 17 :
در قرن نهم معروفترين و جامعترين كتاب در علوم قرآنى كتاب «الاتقان» في علوم القرآن، بر دست برومند جلال الدين سيوطى (متوفاى 911) نوشته شد. البته اين كتاب را بايد از شاهكارهاى قرن نهم به حساب آورد، زيرا فراغت از آن در سال (872) بوده است. همچنين وى كتاب معروف «معترك الأقران» را در اعجاز قرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.
در همين قرن ابو الخير شمس الدين محمد بن محمد بن جزرى (متوفاى 833) كتاب «النشر في القراءات العشر» و كتاب «غاية النهاية» در طبقات قرّاء و كتاب «فضائل القرآن» را نوشت.
قاضى زكريا بن محمد انصارى (متوفاى 926) «فتح الرحمان» در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قرآن را تحرير نمود.
ابو عبد اللّه محمد بن احمد مكى (متوفاى 930) «الاحسان» را در علوم قرآنى نوشت.
محمد بن يحيى حلبى (متوفاى 963) «القول المذهّب» را در كلمات رومى معرّب در قرآن تقرير كرد كه از كتاب «المهذب» سيوطى گرفته شده است.
پيشينه علوم قرآنى= قرن9 و10
اسلاید 18 :
مقدمه جامع التفاسير راغب اصفهانى كه شيواترين مباحث علوم قرآنى را دارا است.
مقدمتان في علوم القرآن، كه مقدمة كتاب «المبانى» و مقدمه كتاب تفسير ابن عطيه كه به نام «المحرر الوجيز في تفسير القرآن العزيز» نوشته است، دو مقدّمه بسيار نفيس در شؤون قرآن مجيد است.
مقدمه تفسير قرطبى،تفسير ابن كثير، تفسير طبرى از مهمترين مقدمهها در اين زمينه است.
مقدمه تفسير «آلاء الرحمان» شيخ محمد جواد بلاغى، از جامعترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.
«البيان» آيت الله خويى، كه مقدمهاى بر تفسير است و جامعترين و كاملترين مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مىشود.
مقدمه تفسير صافى فيض كاشانى و مقدمه تفسير برهان نيز از مهمترين مباحث در جنبههاى نقلى علوم قرآنى مىباشد.
مقدمه مجمع البيان علامه طبرسى از متقنترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.
از قرن يازدهم به اين طرف، كتب فراوانى در تفسير علوم قرآنى نگاشته شده كه ذكر آنها موجب تطويل است. (جهت اطلاع به مقدمه «التمهيد» رجوع شود).
پيشينه علوم قرآنى= مندرج درمقدمات تفاسیر
*برخی مفسران در مقدّمه تفسير خود به مباحث علوم قرآنى پرداختهاند :
اسلاید 19 :
از ميان آثار موجود مهمترين كتابها در زمينه علوم قرآنى اساسا دو كتاب البرهان و الاتقان مىباشند.
البرهان في علوم القرآن، تأليف امام بدر الدين محمد بن عبد اللّه بن بهادر زركشى است. ايشان از برجستهترين علما و دانشمندان قرن هشتم مىباشد.
ولادت او در قاهره مصر به سال 745 بوده است. وى در همان ديار بزرگ شده و در رشتههاى مختلف علوم اسلامى به سر حدّ استادى رسيده است.
وى طبق مذهب شافعى تدريس فقه مىكرده و فتوى مىداده است. او در سال 794 بدرود حيات گفت.
كتاب وى «البرهان» زبدهترين كتاب در مباحث علوم قرآنى است.
اين كتاب شمول و گستردگى را با ايجاز و ايفاء در عبارت به هم آميخته است.
نام برده مباحث علوم قرآنى را تا 47 نوع پيش برده و درباره هر يك آنچه لازم بوده گرد آورده است، در عين حال كه گوى سبقت از سابقين خود ربوده، براى لاحقين الگوى گرانبهايى به جاى گذاشته است.
مهم ترین منابع علوم قرآنى
اسلاید 20 :
دومين كتاب، «الاتقان» في علوم القرآن، تأليف جلال الدين عبد الرحمان سيوطى است. ولادت او در اسيوط مصر به سال 849 مىباشد (متوفاى 911 در قاهره).
او در تمامى علوم حديث و تفسير و ديگر علوم اسلامى يد طولايى دارد و تأليفات گرانبهايى از خود باقى گذارده است.
او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدين بلقينى (متوفاى 824)، «مواقع العلوم .» را محور قرار داده، تحرير و تهذيب نمود و بر او افزود و به نام «التحبير في علوم التفسير» تأليف نمود. وى در اين كتاب بالغ بر 202 نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد.
سپس بر كتاب استاد استاد خود «البرهان» تأليف زركشى دست يافت و آن را بهتر پسند كرد و بناى كتاب خود را بر آن نهاد. آن را تنقيح و تحرير نمود و مطالب بسيارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوين علوم اسلامى را در آن فراهم كرد. امروزه اين منابع از گستردهترين و جامعترين علوم قرآنى است كه در اختيار محقّقين و پژوهشگران قرار دارد.
