بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
مکتب تلفیق سه رویکرد
درس ششم
اسلاید 3 :
مقدمه
در تاریخ اخلاق نگاری، آثاری یافت میشود که هیچیک از رویکردهای سهگانه نقلی، عقلی و شهودی را محوریت مطلق نداده و کوشیده تا از رهیافتهای هر سه نگرش بهره گیرد. پیروان این روشی، که به لحاظ آماری در اقلیت هستند، طیفی را به وجود آوردهاند که از آن به رویکرد جامعنگر و تلفیقی تعبیر مینماییم. اینان رهآورد خرد، وحی و شهود را به مدد هم فرامیخوانند تا دستگاه اخلاقی جامعی را بنیان نهند و معتقدند در راه کسب معارف هم منطقی و برهان میباید و هم شهود و عرفان. چنانکه در این درس خواهیم گفت، اینان حقایق عرفانی را تفسیر باطنی قرآن کریم میشمارند و برای اثبات حقانیت یافتههای عقلی و شهودی به نقل استناد میجویند.
در این درس با طرح ویژگیهای این نگرش، ابتدا آثاری را که در دوره شکلگیری آن ارائه شده معرفی و سپس دوره دوم را که سیر صعودی این نگرش را در خود دارد تبیین کرده و آثار مربوط به آن را خواهیم شناخت. بدینسان دانشجو خواهد توانست با اقسام مکتب تلفیقی آشنا شده و آثار و شخصیتهای تأثیرگذار در شکلگیری و تبیین این رویکرد را بشناسد.
اسلاید 4 :
رویکرد جامعنگر و مکتب تلفیقی
در میان سلائق مختلف اخلاق پژوهي و اخلاق نگاري، از دیرباز رویکردي وجود داشته است که طرفداران آن صرفاً به یکي از مکاتب یا رویکردهاي متعین و ویژه نقلي، فلسفي و یا عرفاني تمایل نداشتند؛ در این رویکرد تلاش بر آن بوده است که از همه منابع معرفتي نقلي، عقلي و شهودي حتیالامکان بیشترین بهرهبرداری صورت گرفته و هیچیک از روشهای سهگانه نقلي، عقلي و شهودي محوریت مطلق نیابد و اساسی و پایه نشود.
اسلاید 5 :
رویکرد جامعنگر و مکتب تلفیقی
در آغاز، اشاره به چند نکته مهم در تبیین بحث ضروری است:
تلفیق میتواند حداکثري باشد و در آن از هر سه عنصر عقل، نقل و شهود بهرهبرداری شده باشد و میتواند حداقلي بوده و بر دو پایه عقل و شهود یا عقل و نقل مبتني باشد. از امکانپذیری گونههای تلفیق که بگذریم، از حیث تاریخي هم تلفیق حداکثري تحقق یافته و هم تلفیق حداقلي میان عقل و نقل صورت گرفته است، هرچند مصادیق تلفیق حداکثری بیشتر از تلفیق حداقلی است. اما در حوزه اخلاق پژوهي و سنت اخلاق نگاري، نمونه تلفیقي حداقلي ترکیب یافته از عقل و شهود، تحقق تاریخي نیافته است.
تلفیق حداکثری خود، طیف متنوعي از آثار اخلاقی را شامل میشود که در برخي از آنها عناصر عقلاني بیشتر است؛ در برخي دیگر عناصر نقلي غلبه دارد و در برخی آثار عناصر شهودي.
هدف عالماني که در اخلاق نگاري از این رویکرد و سنت پیروي کردهاند، این بوده که رهآوردهای خرد، وحي و شهود را به مدد هم فراخوانند و دستگاه اخلاقي جامعي بنیان نهند. صرفنظر از موفقیت یا عدم موفقیت این محققان و مؤلفان در دستیابی به هدف مذکور، اصلی شکل دادن و معرفی این رویکرد، بسیار مغتنم است؛ زیرا اندیشمندان اخلاق پژوه میتوانند در یک فرآیند ناب اجتهادي و در قالب نظامی جامع و منسجم از ظرفیتهای این سه رویکرد به شایستهترین صورت بهره گیرند.
اسلاید 6 :
رویکرد جامعنگر و مکتب تلفیقی
از حیث آماري در تاریخ اخلاق نگاري عالمان مسلمان، تعداد آثار متعلق به این مکتب، کمتر از آثار تولیدشده در سه رویکرد دیگر است. شاید علت کم شمار بودن آثار ناب مکتب تلفيقي این باشد که افرادي که میخواهند بر اساس این رویکرد دست به تألیف ببرند، باید جامع فنون و علوم مختلفي باشند و در حد: نصاب معيني از علوم نقلي و عقلي و حتي علوم ذوقي سررشته داشته باشند.
نکته بسیار مهم در تاریخ مکتب تلفیقي این است که تطور و تکاملی این رویکرد در پرتو تلاشهای فردي صورت گرفته است؛ یعنی شکلگیری سطوح تحول و پیشرفت علمي، حاصل ظهور یک نظریهپرداز و سنت فکري و اثر وي میباشد. این امر بهگونهای بوده است که هیچگاه این سنت و نوآوریهای آن به یک جریان عمومي پژوهشی در یک عصر خاص تبدیل نشده است. سیر تحولات در رویکردهاي سهگانه اخلاق پژوهي فلسفي، نقلي و عرفاني با خط سیرهایي ممتد شش یا هفتگانه و در خطي متصل بوده؛ درحالیکه سیر تطورات رویکرد اخلاق پژوهي تلفیقی، مجموعه چند جهشی و در نقاط منفصل اما کمابیش در طول هم بوده است.
اسلاید 7 :
دوره نخست - شکلگیری و تکامل رویکرد تلفیقي حداقلي
۱. الرعایه لحقوق الله، تألیف حارث بن اسد محاسبي، متوفاي 243 هجري؛
آثار این دوره
۲. آداب النفوس، تألیف همان نویسنده
۳. ریاضه النفس، تألیف محمد بن علي بن الحسن معروف به حکیم ترمذي، متوفايي بعد از ۳۱۸ هجري؛
4. ادب الدنیا والدین، تألیف ابوالحسن علي بن محمد بصري معروف به امام ماوردي، متوفايي 450 هجري؛
۵. الاخلاق و السیر في مداواه النفوس، تألیف ابن حزم اندلسي، متوفايي 456 هجري؛
6. الذریعه الي مکارم الشریعه، تألیف حسین بن محمد راغب اصفهاني، متوفاي ۵۰۲ هجري؛
۷. تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، تألیف همان نویسنده.
این دوره از سده سوم آغاز شد و تا پایان سده پنجم ادامه یافت و طي سه قرن، آثار متعددي با این رویکرد به رشته تحریر درآمد که اهم آنها عبارتند از:
اسلاید 8 :
دوره نخست ـ شکلگیری و تکامل رویکرد تلفیقي حداقلي
تکامل اصلي رویکرد تلفیقي حداقلي از میان آثار فوق، بیشتر مرهون سه کتاب ارزشمند الرعایه لحقوق الله، أدب الدنيا والدين و الذريعه میباشد.
محاسبي در کتاب الرعایه از رهگذر احاطه بر آیات و روایات، مهارت ویژه در تحلیل و موشکافي پدیدههای رواني و ریشهیابی نفساني رذایل اخلاقی، توانست آغازی قوي و نویدبخش را براي اخلاق تلفیقي نقلي – عقلي رقم زند. از سوي دیگر ماوردي در ادب الدنیا والدین براي تأمین جامعیت اخلاق کمر به توسعه قلمرو این دانش بست و نقشه فراگیري از حوزههای اخلاق بندگي، اخلاق فردي، اخلاق خانوادگي و اخلاقی اجتماعي و حتي اخلاقی حکمراني و اخلاق اقتصادي ترسیم کرده، به گونه شناسي مسائل این علم پرداخت و سرانجام راغب اصفهاني در الذریعه تلاش کرد از سویي به وحي الهي و قرآن کریم در پژوهشهای اخلاقي محوریت کامل بخشیده و ظرفیتهای عظیم «ثقلی اکبر» را براي کاوشهای اخلاقی به تفصیلی نشان دهد و از سویی اندیشههایی فلسفی را در نظام واحدي در هماهنگي با آموزههای قرآني بازنماید.
در میان هفت اثر فوق، پنج کتاب نخست از دو کتاب آخر که اثر راغب اصفهاني هستند، در یک نقطه جدا میشوند و آن نوع عقلانیتي است که با نقل تلفیق یافته است؛ عقلانیت مورد استناد محاسبي، حکیم ترمذي، ابن حزم و ماوردي، عقلانیت عرفي و حداکثر عقلانیت اصولي (که فقها در استنباط و بهکارگیری قواعد اصول فقه در فرآیند اجتهاد از آن سود میجویند) است که عقلانیتی تعیین نایافته میباشد و ادبیات و قواعد تعریفشدهای ندارد؛ در مقابلی، عقلانیتي که راغب درصدد تلفیق آن با دادههای وحیاني بوده درواقع همان خرد فلسفي مورد استناد حکماي مسلمان است و داراي پیشفرضیها و ادبیات و نظریات و قواعد مشخص و ویژهای است.
اسلاید 9 :
دوره دوم ـ پیریزی و سیر صعودی رویکرد تلفیقی حداکثری
1. احیاء علوم الدین، تألیف ابوحامد محمد غزالي طوسي، متوفاي ۵۰۵ هجري
اهم آثار
این دوره
۲. میزان العمل، تألیف همان نویسنده
۳. الحقائق، تألیف مولي محسن فیض کاشاني، متوفاي ۱۰۹۱ هجري
4. المحجه البیضاء، تألیف همان نویسنده
۵. اتحاف ساده المتقین، تألیف مرتضي محمد بن محمد زبيدي، متوفاي ۱۲۰۵ هجري
6. جامع السعادات، تألیف مولي مهدي نراقي، متوفايي ۱۲۰۹ هجري
۷. کشف الغطاء عن وجوه مراسم الاهتداء، تألیف محمد حسن بن معصوم قزویني، متوفاي 1240 هجري
۸. الاخلاق، تألیف سید عبدالله شببر نجفي، متوفاي 1242 هجري
این دوره از اواخر سده پنجم هجري آغاز شد و تا سده سیزدهم ادامه یافت.
اسلاید 10 :
دوره دوم ـ پیریزی و سیر صعودی رویکرد تلفیقی حداکثری
چند نکته در مورد آثار این دوره شایان توجه است:
این دوره، در انتهاي سده پنجم و طلیعه سده ششم، آغاز قوي و تأثیرگذاري را با تألیف دو کتاب از سوي غزالي داشت، ولي رشد آن بلافاصله به مدت بیش از پنج قرن دچار توقف شد و کتابهایی با سبک و محتواي کمابیشی یکنواخت تولید شد، سپس از انتهایي سده یازدهم دوباره به مدت یکصدوپنجاه سال رشد خود را از سر گرفت و آثار قابلتوجهی در این مقطع تاریخی تولید شد.
در دوران پس از رکود و رونقی مجدد این رویکرد در سدههای یازدهم تا سیزدهم، تولیدات فکری شیعه هم از نظر کمي و هم از بعد کیفي بسیار چشمگیرتر از اهل سنت است.
ج) در میان این هشت اثر تلفیقي، کتاب احیاءالعلوم و اتحاف ساده المتقین صبغهای عرفانیتر، کتابهای حقائق، المحجه البیضاء و اخلاق شیر حال و هواي نقلیتر و کتابهای میزان العلم، جامع السعادات و كشف الغطاء، رنك و بوي فلسفیتری دارند.
د) در میان تألیفات هشتگانه پیشگفته، سه اثر در تحول و تکامل این رویکرد سهم بیشتر و نقش محوریتری داشتهاند که عبارتند از: احیاءالعلوم، الحقائق و جامع السعادات.
اسلاید 11 :
دوره دوم ـ پیریزی و سیر صعودی رویکرد تلفیقی حداکثری
۱. ذم الهوي، تألیف ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزي، متوفاي ۵۹۷ هجري
کتب
۲. الطب الروحاني، تألیف همان نویسنده
۳. مکارم الاخلاق، تألیف رضي الدین محمد نیشابوري، متوفاي ۵۹۸ هجري
4. تهذیب خالصه الحقائق، تألیف محمود بن احمد فاریابي، متوفاي 607 هجري
۵. اخلاق محتشمي، تألیف خواجهنصیرالدین طوسي، متوفايي، 672 هجري
6. اعمال القلوب، تألیف تقي الدین ابن تیمیه حراني، متوفاي ۷۲۸ هجري؛
۷. روضه المحبین، تألیف ابن قیم الجوزیه، متوفايي ۷۵۱ هجري؛
اکنون به ذکر تعدادي از کتابهای درجه دو که در مراحل تطور و تکاملی این رویکرد، نقش مهمي نداشتهاند میپردازیم. باید توجه داشت که کتابهایی مانند کیمیایي سعادت که ترجمه خلاصهشدهای از احیاءالعلوم است یا معراج السعاده ملا احمد نراقي که خلاصهای فارسي از جامع السعادات پدر بزرگوارش میباشد، در فهرست زیر نخواهد آمد.
اسلاید 12 :
دوره دوم ـ پیریزی و سیر صعودی رویکرد تلفیقی حداکثری
۸. عده الصابرین، تألیف همان نویسنده
کتب
9. الذخائر و الأعلاق في آداب النفوس و مكارم الأخلاق، تأليف سلام بن عبدالله باهلي إشبيلي، متوفاي ۸۳۹ هجری
۱۰. ارشاد العباد الي سبیل الرشاد، تألیف زینالدین بن عبدالعزیز ملی باري، متوفايي قرن ۱۰ هجري
۱۱. مباحثه النفس، تألیف محمدطاهر قمي، متوفاي ۱۰۹۸ هجری
۱۲. معالجه النفس، تألیف همان نویسنده
۱۳. توضیح الاخلاق، تألیف ابن خاتون عاملي، متوفاي قرن ۱۱ هجري.
ناگفته نماند که برخي از شرح نگاریهای روایی یا تفاسیر قرآني نیز به سبک تلفیقي نوشتهشده است که شرح چهل حدیث شیخ بهایي یا شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل امام خمیني از آن جملهاند.
اسلاید 13 :
چکیده
۱- تلفیق میتواند حداکثری و جامع هر سه عنصر عقل و نقل و شهود باشد و میتواند حداقلی و مبتنی بر دو نگرشی باشد.
2 - تلفیقی بین عقل و شهود در حوزه اخلاق صورت نگرفته است.
۳- مقاطع تطور مکتب تلفیقی در پرتو تلاشهای فردی شکلگرفته و به یک جریان عمومی تبدیل نشده است.
۴- گامهای شروع این نگرشی با کتاب الرعایه محاسبی بوده است.
۵- ماوردی در ادب الدنیا والدین، نقشه فراگیری از حوزههای اخلاق بندگی، فردی، خانوادگی، اجتماعی و حتی حکمرانی و اقتصادی ترسیم کرده است.
۶- عقلانیت موردنظر محاسبی و ترمذی و ابن حزم و ماوردی، عقلانیتی عرفی و یا اصولی است.
۷- عقلانیت راغب، همان خرد فلسفی مورد استناد حکمای مسلمان است که دارای پیشفرضیها و ادبیات و نظریات و قواعد مشخص و ویژهای است.
8 – احیاءالعلوم، الحقائق و جامع السعادات نقش محوریتری در تحول و تکامل این نگرش دارند.
